GIẢ KIM THUẬT TÀI CHÍNH mô thức mới cho thị trường tài chính

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.43 MB, 107 trang )

MƠTHỨCMỚICHOTHỊTRƯỜNGTÀICHÍNH
GEORGE SOROS
Chia sẽ ebook : http://downloadsachmienphi.com/
Tham gia cộng đồng chia sẽ sách : Fanpage : https://www.facebook.com/downloadsachfree
Cộng đồng Google :http://bit.ly/downloadsach

TableofContents
Lờigiớithiệu
PHẦNI:TổngQuan
CHƯƠNG1:ÝTưởngCốtLõi
CHƯƠNG2:TựTruyệnCủaMộtTriếtGiaBấtThành
CHƯƠNG3:ThuyếtPhảnHồi
CHƯƠNG4:TínhPhảnHồiTrongThịTrườngTàiChính
PHẦNII:KhủngHoảngHiệnTạiVàSauÐó
CHƯƠNG5:GiảThuyếtSiêuBongBóng
CHƯƠNG6:TựTruyệnCủaMộtNhàĐầuCơThànhCơng
CHƯƠNG7:DựPhóngCủaTơiCho2008
CHƯƠNG8:MộtVàiKhuyếnNghịVềChínhSách
KếtLuận
VềTácGiả
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]

[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]

[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]

Giớithiệu
Chúngtađangtrảiquacuộckhủnghoảngtàichínhtồitệnhấtkểtừnhữngnăm1930.Vềvài
điểm,khủnghoảnglầnnàygiốngvớicáccuộckhủnghoảngkháctừngxảyratronghaimươi
lămnămquanhưnglạicómộtsựkhácbiệtsâusắc:khủnghoảnghiệntạiđánhdấusựkếtthúc
chomộtkỷngunphìnhđạitíndụngvớiđồngđơlaMỹlàđồngtiềndựtrữquốctế.Trongkhi
những khủng hoảng theo chu kỳ là một phần của chu trình bùng vỡ (boom-bust); thì
khủnghoảnghiệntạilạilàđỉnhđiểmcủamộtphabùngphátđãkéodàitronghơnhaimươi
lămnăm.
Đểhiểuđượcđiềugìđangdiễnra,chúngtacầnmộtmơthứcmới.Mơthứcthịnhhànhquan
niệmrằngthịtrườngtàichínhlncókhuynhhướngtựtrởvềtrạngtháicânbằnglàquan
niệmsailệch;nóichungchúngtacóthểquynhữngrắcrốihiệnnaychochínhviệchệthốngtài

chínhquốctếlâunayđãbịpháttriểndựatrênmơthứcđó.
Lànhânvậtsốmộttronggiớitàichính,GeorgeSorosđượccoilàngười“mộttaychecảbầu
trời”,làngườicóthểlàmmấtgiábấtkỳmộtthứtiềntệnàotrênthếgiới,hoặcthậmchígâyra
nhữngcuộckhủnghoảngkinhtếvớiquimơtồncầu.
TrongMơthứcmớichothịtrườngtàichính,Sorosđãdùngkinhnghiệmvàlíluậncủamìnhđể
phântíchmộtcáchsâusắcvàthẳngthừngcuộckhủnghoảnghiệntại,đồngthờidựđốncho
cảtươnglai.
GeorgeSorosđãlàmđượcmộtviệcvơgiá:Giúpchúngtahiểurõvềcuộcđạikhủnghoảngtín
dụngvàảnhhưởngcủanólênkinhtếtồncầu.

Lờigiớithiệu

Chúngtađangtrảiquacuộckhủnghoảngtàichínhtồitệnhấtkểtừnhữngnăm1930.Vềvài
điểm,khủnghoảnglầnnàygiốngvớicáccuộckhủnghoảngkháctừngxảyratronghaimươi
lămnămquanhưnglạicómộtsựkhácbiệtsâusắc:khủnghoảnghiệntạiđánhdấusựkếtthúc
chomộtkỷngunphìnhđạitíndụngvớiđồngđơlaMỹlàđồngtiềndựtrữquốctế.Trongkhi
nhữngkhủnghoảngtheochukỳlàmộtphầncủachutrìnhbùng-vỡ(boom-bust);thìkhủng
hoảnghiệntạilạilàđỉnhđiểmcủamộtphabùngphátđãkéodàitronghơnhaimươilămnăm.
Đểhiểuđượcđiềugìđangdiễnra,chúngtacầnmộtmơthứcmới.Mơthứcthịnhhànhquan
niệmrằngthịtrườngtàichínhlncókhuynhhướngtựtrởvềtrạngtháicânbằnglàquan
niệmsailệch;nóichungchúngtacóthểquynhữngrắcrốihiệnnaychochínhviệchệthốngtài
chínhquốctếlâunayđãbịpháttriểndựatrênmơthứcđó.
Mơthứcmớimàtơiđềxuấtkhơngchỉgiớihạnvớithịtrườngtàichính.Nógiảiquyếtmối
quanhệgiữatưduyvàthựctại,vànóchorằngnhậnthứcsaivàdiễngiảisaiđóngvaitrịchủ
chốttrongviệchìnhthànhnênlốiđicủalịchsử.Tơiđãbắttayvàopháttriểnkhungkháiniệm
nàykhicịnlàmộtsinhviêncủaTrườngKinhtếLondon(LondonSchoolofEconomics)trước
khi tham gia năng động vào thị trường tài chính. Như trước kia tơi từng viết, tơi chịu ảnh
hưởngrấtlớntừtriếthọccủaKarlPopper,vàchínhthếmàtơiđặtnghivấnvớinhữnggiảđịnh
màdựatrênđóngườitapháttriểnlýthuyếtvềcạnhtranhhồnhảo,đặcbiệtlàgiảđịnhvề

thơngtinhồnhảo.Tơiđãnhậnrarằngcácthànhviênthịtrườngkhơngthểraquyếtđịnhmà
chỉdựatrênthơngtin,vànhậnthứcthiênlệchcủahọcónhữngcáchảnhhưởngđếnkhơngchỉ
giácảthịtrườngmàcịncảnhữngyếutốcănbảnmàgiácảđượccholàcầnphảnánh.Lậpluận
củatơilàtưduycủacácthànhviêncómộtchứcnăngkép.Mộtmặt,họtìmcáchđểhiểutình
huốngcủamình.Tơigọiđólàchứcnăngnhậnthức.Mặtkhác,họcốgắngthayđổitìnhhuống
ấy.Tơigọilàchứcnăngthamdựhaychứcnăngthaotúng.Haichứcnăngnàyhoạtđộngtrái
chiều,vàtrongmộtvàihồncảnhchúngcóthểtươngtácvớinhau.Tơigọiđâylàtínhphản
hồitươngtác.
Khitrởthànhmộtthànhviênthịtrườngrồi,tơiđãápdụngkhungkháiniệmcủamìnhlêncác
thịtrườngtàichính.Nóchophéptơicóđượcsựhiểubiếttốthơnvềnhữngqtrìnhmàban
đầulàtựthổibùnglêncịnvềsaucùngthìlạitựphátánxuốngcủachutrìnhbùng-vỡ,vàtơiđã
lợidụngsựhiểubiếtnàytrongvaitrịcủamộtnhàquảnlýquỹđầutưphịnghộ.Tơiđãphát
triểnthuyếtphảnhồinàytrongcuốnsáchđầutiêncủamìnhlàGiảkimthuậtTàichính(The
AlchemyofFinance)đượcxuấtbảnnăm1987.Tuycuốnsáchnàythuhútđượcmộtđámđơng
ngưỡngmộnhưnggiớihànlâmkhơngcoithuyếtphảnhồilànghiêmtúc.Chínhtơicũngnghi
ngờkhơnghiểunhữngđiềutơinóicómớivàcóýnghĩahaykhơng.Xétchocùng,tơiđangcố
giảiquyếtmộttrongnhữngvấnđềcănbảnnhấtvàđãđượcnghiêncứukỹnhấtcủatriếthọc,
vàtấtcảnhữnggìngườitacóthểnóivềvấnđềnàythìcólẽhọđãnóihếtrồi.Tuyvậykhung
kháiniệmcủatơiđốivớiriêngtơivẫnrấtquantrọng.Nóđãdẫnđườngchotơicảkhikiếm
tiềnlúclànhàquảnlýquỹvàkhitiêutiềnlàmviệcthiện,vànóđãtrởthànhmộtphầncănbản
củaconngườitơi.
Khicuộckhủnghoảngtàichínhbùngnổ,tơiđãkhơngcịntrựctiếpquảnlýquỹcủamìnhnữa,

saukhiđãchuyểnđổinótừmộtquỹđầutưphịnghộxơngxáosangthànhmộtquỹtrợvốn
hiềnlànhhơn.Tuynhiên,cuộckhủnghoảngnàyđãbuộctơiphảichútâmlạivàothịtrườngtài
chính,vàtơiđãtrởnêntíchcựctrongviệcracácquyếtđịnhđầutư.Vàocuốinăm2007,tơi
quyếtđịnhviếtmộtquyểnsáchphântíchvàgiảithíchtìnhhìnhhiệntại.Độnglựckhiếntơi
viếtlàbasuynghĩsau.Thứnhất,cầnphảicómộtmơthứcmớiđểhiểuđượcnhữnggìđang
diễnra.Thứnhì,thamgiavàomộtnghiêncứunghiêmtúcsẽcólợichocácquyếtđịnhđầutư

củatơi.Thứba,quaviệcđưaramộtcáinhìnsángsuốtđúnglúcvềthịtrườngtàichính,tơisẽ
đảmbảođượcviệclýthuyếtphảnhồicuốicùngcũngnhậnđượcsựđánhgiánghiêmtúc.Thật
khóđểmộtlýthuyếttrừutượngthuhútđượcsựchúý,nhưngmọingườihiệnđangcựckỳ
quantâmđếnthịtrườngtàichính,đặcbiệtlàkhithịtrườngđanggặpkhókhăn.Tơiđãtừng
dùngthịtrườngtàichínhnhưmộtphịngthínghiệmđểthửlýthuyếtphảnhồitrongsáchGiả
kimthuậtTàichính;tìnhthếhiệnthờilàmộtcơhộituyệtvờiđểchứngtỏtầmquantrọngvà
tínhxácđángcủathuyếtấy.Trongbasuynghĩtrênthìsuynghĩthứbaảnhhưởngmạnhnhất
đếnquyếtđịnhxuấtbảnsáchnàycủatơi.
Việctơicónhiềuhơnmộtmụcđíchkhiviếtđãlàmchosáchnàyphứctạphơnlànếunhưnó
chỉtậptrungvàocuộckhủnghoảngtàichínhđangdiễnra.Chophéptơiđượcgiảithíchngắn
gọncáchthuyếtphảnhồiápdụngvàocuộckhủnghoảngnày.Tráivớilýthuyếtkinhtếhọccổ
điểnvẫngiảsửcóthơngtinhồnhảo,trênthựctếcảnhữngthànhviênthịtrườnglẫncácgiới
chứctàikhóavàtiềntệđềukhơngthểđưaraquyếtđịnhchỉdựatrênthơngtin.Nhữngnhận
thứcsaivàđánhgiásaicủahọảnhhưởngtớigiácảthịtrường,vàquantrọnghơnlàđếnlượt
giácảthịtrườnglạiảnhhưởngtớinhững“yếutốcơbản”màgiácảđượccholàphảiphảnánh.
Giácảthịtrườngkhơngđitrệchkhỏitrạngtháicânbằnglýthuyếttheocáchngẫunhiên,như
mơthứchiệnnayquanniệm.Gócnhìncủathànhviênvàcủagiớiquảnlýthịtrườngkhơngbao
giờtươngđồngvớitìnhhìnhhiệntại;haynóicáchkhácthìthịtrườngkhơngbaogiờđạttới
trạngtháicânbằngmàlýthuyếtkinhtếhọcđềra.Cómộtmốiliênhệhaichiềumangtính
phảnhồigiữanhậnthứcvàthựctế;mốiliênhệấycóthểkhởiphátnhữngqtrìnhmàban
đầulàtựthổibùnglêncịnvềsaucùngthìlạitựphátánxuốngcủachutrìnhbùng-vỡ,cịn
đượcgọilàcác“bongbóng”.Mọibongbóngđềubaogồmmộtxuthếvàmộtngộnhậntương
táctheophươngthứcphảnhồi.CómộtbongbóngtrongthịtrườngđịaốcHoaKỳnhưngcuộc
khủnghoảnghiệntạikhơngđơnthuầnlàmộtvụvỡbongbóngđịaốc.Cuộckhủnghoảngnày
lớnhơnnhữngcuộckhủnghoảngtàichínhchukỳmàchúngtatừngtrảiquatrongđời.Tấtcả
nhữngcuộckhủnghoảngnhưthếđềulàmộtphầncủacáimàtơigọilà“siêubongbóng”-một
qtrìnhphảnhồidàilâulớndầnlêntrongkhoảnghaimươilămnămqua.Qtrìnhnàybao
gồmmộtxuthếchínhlàsựphìnhđạitíndụngvàmộtngộnhậnchínhlàchủthuyếtthịtrường
tựdo(cịngọilàlaissez-fairehồithếkỷ19),chorằngphảiđểchothịtrườngđượctựvậnhành.
Nhữngkhủnghoảngtrướckialànhữngthínghiệmthànhcơngđểcủngcốthêmcảcáixuthế

chínhlẫncáingộnhậnchính.Khủnghoảnghiệntạiđánhdấumộtbướcngoặtmàquađóthìcả
xuthếvàngộnhậnđềukhơngcịntrụvữngđượcnữa.
Tấtcảnhữngđiềunàycầnđượcgiảithíchkỹhơn.Saukhiđưarabốicảnh,tơisẽdànhphần
đầu của quyển sách này cho lý thuyết phản hồi – một lý thuyết vượt ra khỏi thị trường tài
chính. Những người chỉ quan tâm tới cuộc khủng hoảng hiện tại sẽ thấy phần này khó đọc,

nhữngngườichịukhóđọctiếpthìtơihyvọngsẽthấyviệclàmthếlàbõcơng.Phầnnàychứa
đựngmốiquantâmchínhcủatơi,cơngviệccủacảđờitơi.Độcgiảtừngđọcnhữngquyểnsách
trướccủatơisẽnhậnthấytơicólặplạimộtsốđoạntừnhữngquyểnsáchấy,bởivìquanđiểm
củatơiđếnnayvẫngiữngun.Phầnhaicủaquyểnsáchsửdụngcảkhungkháiniệmlẫnkinh
nghiệmthựctiễncủatơivớivaitrịlàmộtnhàquảnlýquỹđầutưđểminhxácchohồncảnh
hiệntại.
Bốicảnh
ChúngtacóthểchínhthứccoithángTámnăm2007làđiểmbùngnổcủacuộckhủnghoảngtài
chínhhiệntại.Đólàkhicácngânhàngtrungươngphảicanthiệpđểcấpthanhkhoảnchohệ
thốngngânhàng.TheotrìnhtựnhưBBCđãtườngthuật:[1]
-Ngày6thángTám,AmericanHomeMortgage,mộttrongnhữngcơngtychovaythếchấpđịa
ốcđộclậplớnnhấtHoaKỳ,đãratịatunbốphásảnsaukhiđuổiviệcphầnlớnnhânviên.
CơngtynóirằnghọlànạnnhâncủatìnhtrạngtrìtrệtrênthịtrườngnhàởHoaKỳgiốngnhư
nhiềungườichovayvàđivaynợnhàdướichuẩnkhác.
-Ngày9thángTám,cácthịtrườngtíndụngngắnhạnđóngbăngsaukhimộtngânhànglớn
củaPháplàBNPParibasphongtỏabaquỹđầutưtrịgiá2tỉeurocủanó,vớilýdolàcónhững
rắcrốitrongkhuvựcchovaythếchấpđịaốcdướichuẩnHoaKỳ.BNPnóirằnghọkhơngthể
tínhđượcgiátrịtàisảncủacácquỹnàynữavìthịtrườngcủachúngđãbiếnmất.Ngânhàng
TrungươngchâuÂuđãbơm95tỉeurovàohệthốngngânhàngkhuvựcsửdụngđồngeurođể
giảmbớtcăngthẳngtrongviệccạnkiệttíndụnggâyrabởicáckhoảnvaydướichuẩn.CụcDự
trữLiênbangHoaKỳvàNgânhàngTrungươngNhậtBảncũngcónhữngbướcđitươngtự.
-Ngày10thángTám,NgânhàngTrungươngChâuÂuđãcấpthêm62tỉeurochocácngân
hàng.CụcDựtrữLiênbangMỹnóihọsẽcungcấpđủtíndụngquađêmcầnthiếtđểđốiphóvới

tìnhtrạngcạntíndụng.
-Ngày13thángTám,NgânhàngTrungươngchâuÂuđãbơm47,7tỉeurovàothịtrườngtiền
tệ,làlầnthứbabơmtiềntrongvịngchừngđóngàylàmviệc.Cácngânhàngtrungươngcủa
MỹvàNhậtcũngbơmtiềnlêncaovượtmứctrướcđó.GoldmanSachsnóisẽbơm3tỉUSDvào
mộtquỹphịnghộđãbịđánhgụcbởitìnhtrạngcạntíndụngđểvựclạigiátrịcủaquỹnày.
-Ngày17thángTám,CụcDựtrữLiênbangMỹcắttỉsuấtchiếtkhấu(lãisuấtmàcơquannày
chocácngânhàngvay)mộtnửađiểmphầntrămđểgiúpcácngânhàngđốiphóvớinhữngkhó
khănvềtíndụng.(Nhưngviệcnàychẳnggiúpđượcgì.Hậuquảlàcácngânhàngtrungương
củacácnướcpháttriểncuốicùngthìđãbơmtiềntrêndiệnrộngtrongmộtthờigiandài,và
chấpthuậnnhậnthếchấplàchứngkhốnnhiềuhơnbấtkỳkhinàotronglịchsử.)
-Ngày13thángTám,cóthơngtintiếtlộrằngNorthernRock(ngânhàngchovaythếchấpđịa
ốclớnnhấtAnhquốc)đangbênbờvựcmấtkhảnăngchitrả(vàthơngtinnàyđãgâyramộtvụ

chạyđuarúttiềnkiểucổđiểntừngânhàngnày-sựviệcxảyralầnđầutiêntrongcảtrămnăm
quaởAnhquốc).
Khủng hoảng đến từ từ, nhưng người ta đã có thể trơng đợi nó từ nhiều năm trước. Nó có
nguồngốctừcúvỡbongbóngInternetvàocuốinăm2000.CụcDựtrữLiênbang(Fed)đốiphó
vớiviệcđóbằngcáchcắtgiảmlãisuấtquỹliênbangtừ6,5%xuống3,5%chỉtrongvịngvài
tháng.Tiếpsauđólàvụtấncơngkhủngbốngày11tháng9năm2001.Đểchốnglạisựđổvỡ
củanềnkinhtế,Fedtiếptụchạlãisuất-xuốnghẳntớimức1%vàotháng7năm2003,làmức
lãisuấtthấpnhấttrongvịngnửathếkỷqua,vàlãisuấtđứngởmứcđótrongmộtnămtrịn.
Suốtbamươimốtthángliêntục,lãisuấtngắnhạncơbảnđượcđiềuchỉnhcholạmphátđãbị
âm.
Tiềnvayrẻđãsinhrabongbóngđịaốc,bùngnổnhữngvụmuahộiđồngcáccơngty,cùng
nhiềuthứqđàkhác.Khicóthểdùngtiềnmiễnphí,ngườichovaydựatrênlýtrísẽcứcho
vayđếnkhinàokhơngcịnaiđểchovay.Nhữngngườichovayđịaốcnớilỏngcáctiêuchuẩn
vàsángchếranhiềuphươngcáchmớiđểkíchthíchkinhdoanhvàtăngthuphí.Cácngânhàng
đầutưphốWallnghĩrađủloạikỹxảomớiđểđẩyrủirotíndụngsangchocácnhàđầutưkhác,
nhưcácquỹlươnghưuvàquỹtươnghỗđangkhátmứclãicao.Họcũngtạoracáccơngcụđầu

tưkếtcấu(StructuredInvestmentVehicles)đểchogiữcáckhoảnđầutưởngồibảngcânđối
tàisản.
Từnăm2000đếngiữanăm2005,giátrịthịtrườngcủanhữngcănnhàcósẵnđãtănghơn50
phầntrăm,vàngườitađiêncuồngđixâydựngmới.MerrillLynchđãướctínhrằngkhoảng
mộtnửatăngtrưởngGDPcủaMỹvàonửađầunăm2005làdínhlíuđếnnhàcửa,hoặctrựctiếp
thơngquaviệcxâynhàvàmuasắmliênquanđếnnhànhưsắmđồđạcmới,hoặcgiántiếp
thơngquaviệctiêutiềncóđượctừviệcđảonợnhàsangmứclờithấphơn.MartinFeldstein,
cựuchủtịchcủaHộiđồngCốvấnKinhtế,ướctínhrằngtừnăm1997tớinăm2006,ngườitiêu
dùngđãrútrahơn9ngàntỉđơ-latừgiátrịchủsởhữucủahọtrongnhàmuathếchấp.[2]
MộtnghiêncứudoAlanGreenspanchỉđạovàonăm2005đãướctínhrằngtrongsuốtnhững
năm2000,tiềnrútratừgiátrịtrongnhàmuathếchấpđãtàitrợcho3%tấtcảtiêudùngcá
nhân.Vàoqđầunăm2006,tiềnrútratừgiátrịtrongnhàthếchấpđãđónggópgần10%
chothunhậpkhảdụngcủacánhân.[3]
Giánhàtăngđếnhaiconsốđãsinhrađầucơ.Khigiátrịnhàcửađượckỳvọnglàsẽtăngcao
hơnlãisuấtvaytiềnthìngồicănnhàtaởtacịnsởhữuthêmítcănnữa.Vàonăm2005,40
phầntrămnhàmuavàokhơngphảiđểlàmnơiởthườngxunmàđểđầutưhoặcđểlàmcăn
thứhai.[4]Domứctăngthunhậptrungvịthựcvàonhữngnăm2000rấtkém,cáchãngcho
vayđãtrổđủtàiđểlàmchonhàtrơngcóvẻvừatúitiềnhơn.Nhữngcơngcụphổbiếnnhấtlúc
đólàcáckhoảnvaythếchấpmuanhàvớilãisuấtđiềuchỉnh(AdjustableRateMortgagesARMs)với“mồinhử”làlãisuấttronghainămđầuthấphơncảlãithịtrường.Ngườitanghĩ
rằng,sauhainăm,khilãisuấtcaohơnbắtđầucóhiệulực,thìtàisảnthếchấpđósẽđượcđem
rađảonợ,lợidụnglúcđógiácaohơnvàsinhramộtloạtphímớichongườichovay.Những

chuẩnmựctíndụngsụpđổ,vàngườitalàmsaochongaycảnhữngngườicómứcđộxếphạng
tíndụngkémcũngdễdàngvayđượctiềnmuanhà(gọilàkhoảnvaydướichuẩn),nhiềungười
trongsốhọcũngcóbátănbátđể.Phổbiếnlàloại“Alt-A”(chongườinóidốivay),vớiíthoặc
hồntồnkhơngcógiấytờchứngminhthunhập,trongsốđóởmứccựcđoancókhoảnvay
“ninja”(connợkhơngnghềnghiệp,khơngthunhập,khơngtàisản),thườnglàcósựđồnglõa
củacảngườimơigiớivàngườichovaytiềnmuanhà.
Cácngânhàngbánhếtnhữngkhoảnvaythếchấpnhiềurủironhấtcủamìnhbằngcáchđóng

gói chúng lại trong những chứng khốn có tên gọi giấy nợ có thế chấp (Collateralized debt
obligations-CDO).Nhữnggiấynợnàychuyểndịngtiềntừhàngngànkhoảnthếchấpthành
nhữnglơtráiphiếuđược“khoanh”,hayxếphạngvớiđủmứcđộrủirovàlợinhuậnphùhợp
vớicác“khẩuvị”đầutưkhácnhau.Nhữngkhoanhđượcxếphạngcaonhất,cólẽchiếmđến
80%cáctráiphiếu,cócácnguồntiềnchảyvàokháchắcchắnnênsẽđượcbánvớimứcxếp
hạngAAA.Nhữngtráiphiếuđượcxếphạngthấphơnlàtráiphiếuphảichịurủirotrướcnếucó
gìxảyranhưngphânlờilạicaohơn.Trênthựctế,cáctaychủnhàbăngvàcáchãngxếphạng
tíndụngđãđánhgiáqthấpnhữngrủirohàmchứatrongnhữngthứthậmvơlýnhưcác
khoảnvay“ninja”nóitrên.
Chứngkhốnhóađượcdựtínhlàsẽgiúpgiảmrủirothơngquaphânhạngrủirovàđadạng
hóatrêncơsởvịtríđịalý.Nhưngthậtranhữngbiệnpháptrênlạilàmgiatăngrủirodochúng
đã chuyển quyền sở hữu của những khoản vay thế chấp từ những ngân hàng biết rõ khách
hàngcủamìnhsangnhữngnhàđầutưkhơngbiếtaivàovớiai.Thayvìmộtngânhànghaymột
cơsởtiếtkiệmchấpthuậncấpmộtkhoảntíndụngrồilưunólạitrênsổsáchcủamìnhthìnay
cáckhoảnvaylạidocáctaymơigiớilùngkiếmra;tạmthời“lưukho”bởinhững“ngânhàng
chovaythếchấp”đoảnvốn;rồiđượcbáncảmớchonhữngngânhàngđầutư,từđâychúng
đượcchếbiếnthànhcácCDOs,rồiđượcđóngdấuphânloạichấtlượngbởicáchãngxếphạng
vàcuốicùngđượcbánrachocáctổchứcđầutư.Tấtcảthunhập,từchỗtạonguồnbanđầu
chotớilầnchuyểnnhượngcuốicùng,đềuđếntừcáckhoảnphívàvìvậykhốilượnggiaodịch
cànglớnthìkhoảntiềnthưởngcũngcànglớn.Cáiviễncảnhthuđượcnhiềuphímàkhơngphải
chịu rủi ro đã khuyến khích những thói làm kinh doanh lỏng lẻo và gian dối. Khu vực dưới
chuẩn,nơicónhữngkháchhàngthiếukinhnghiệmvàhiểubiết,chứađầynhữnghoạtđộnglừa
dối.Cáikháiniệm“lãisuấtnhử”đãbộclộbảnchấtcủatấntrịđó.
Bắtđầukhoảngnăm2005,chứngkhốnhóađãtrởnênmộtcơnđiên.Rấtdễvànhanhđểcó
thểtạoranhữngchứngkhốn“tổnghợp”giảbộnhưcónhữngrủirocủacổphiếuthậtnhưng
lạikhơngphảimấtchiphímuavàthuthậpcáckhoảnchovaythựctế.Cácchứngkhốnđầyrủi
rovìthếcóthểđượcnhânlênnhiềulần,vượtxakhỏimứccungthựctếtrênthịtrường.Các
ngânhàngđầutưtáobạolạichianhỏcácCDOthànhcác“lát”vàgóichúnglạitrongcácCDO
củaCDOs,haycịngọilàCDO2s.ThậmchícịncócảCDO3s.Những“lát”CDOhạngcaonhấtcủa
nhữngCDOhạngthấpcũngđượcxếphạngtuyệthảoAAA.Theocáchnày,cónhiềukhoảnnợ

AAAhơnlàcáctàisảnAAA.Vềlúccuối,cácsảnphẩmtổnghợpđãlênđếnhơnmộtnửakhối
lượnggiaodịch.

Cơncuồngchứngkhốnhóakhơnggiớihạntronglãnhvựcvaythếchấpđịaốcmàlancảsang
cáchìnhthứctíndụngkhác.Thịtrườnghàngtổnghợpchắcchắnlàlớnnhấtđượcthiếtlậpbởi
cáchợpđồnghốnđổivỡnợtíndụng(Creditdefaultswaps-CDSs).Cơngcụtàichínhtổng
hợphuyềnbínàyđượcphátminhtạiChâuÂuvàođầunhữngnăm1990.NhữngCDSđầutiên
lànhữnghợpđồngthỏathuậnlậpriênggiữahaingânhàng.NgânhàngA,bênbánsựhốnđổi
(tứclàbênđimuasựbảovệ),đồngýtrảmộtkhoảnphíhàngnămtrongmộtgiaiđoạncụthể
vàinăm,chongânhàngB,đượcgọilàngườimuakhoảnhốnđổi(đồngthờilàngườibánsự
bảovệ),chomộtdanhmụccáckhoảnnợchunbiệt.NgânhàngBsẽcamkếtbùlạinhững
mấtmátmàngânhàngAphảichịunếutrêndanhmụcnợcónhữngvụvỡnợtrongsuốtthời
gianhiệulựccủahợpđồngnày.TrướckhicócácCDS,mộtngânhàngnếumuốnđadạnghóa
danhmụccủamìnhthườngsẽcầnmuahaybánnhữngkhoảnnợ,việcnàyvốnrấtphứctạpvì
địihỏiphảicósựchophépcủangườivaytiền;kếtquảlàhìnhthứcđadạnghóanàyđãtrở
nênrấtthơngdụng.Cácđiềukiệnhợpđồngđượcchuẩnhóa,vàgiátrịghisổcủacáchợpđồng
đãlênđếnkhoảngmộtngàntỉUSDvàonăm2000.
Cácquỹđầutưphịnghộ(hedgefund)mạnhmẽbướcvàothịtrườngnàyvàođầunhữngnăm
2000.Nhữngquỹđầutưtíndụngchunbiệtđãhoạtđộnghiệuquảnhưcáccơngtybảohiểm
khơngcógiấyphép,thutiềnđóngbảohiểmtrêncácCDOvàcácchứngkhốnkhácmàchúng
bảohiểm.Giátrịcủabảohiểmthườngrấtđángngờvìcáchợpđồngcóthểđượcthiếtlậpmà
khơngcầnthơngbáochocácbênđốitác.Thịtrườngtăngtrưởngtheocấpsốnhânchođếnlúc,
vềgiátrịdanhnghĩa,nólàmlumờtấtcảcácthịtrườngkhác.Giátrịướctínhmệnhdanhcủa
cáchợpđồngCDShiệncótrênthịtrườnglà42,6ngàntỉUSD.Đểhìnhdungđượcvấnđề,nên
biếtconsốnàytươngđươngvớitổngtàisảncủacácgiađìnhMỹ.Vốnhóathịtrườngchứng
khốnMỹlà18,5ngàntỉUSD,vàthịtrườngngânkhốMỹchỉcó4,5ngàntỉ.
Cơncuồngchứngkhốnhóadẫntớisựgiatăngkhổnglồtrongviệcsửdụngphépđịnbẩyđầucơvaynợ.Đểnắmgiữđượccáctráiphiếuthơngthườngđịihỏiphảicókýquỹ10phần
trăm;trongkhivớikýquỹ1,5phầntrămlàđãcóthểgiaodịchcáctráiphiếutổnghợptạora
từCDSs.Điềunàychophépcácquỹđầutưphịnghộtrưngralợinhuậncaobằngcáchkhai

thácnhữngkhácbiệtrủirotrêncơsởvaynợ,đẩymứcphíchorủiroxuốngthấp.
Điềuđóchắcchắnphảikếtthúctệhại.Đãtừngcótiềnlệđểnoigương.Thịtrườngnợvaycó
thếchấp(CMOs)bắtđầupháttriểnvàonhữngnăm1980.Vàonăm1994,thịtrườngcủanhững
tráiphiếuđượcxếphạngthấpnhất-bịgọilànhóm“rácthảiđộchại”-đãnổtungkhimộtquỹ
đầutưtrịgiá2tỉUSDđãkhơngthểtnthủđượclệnhtăngtiềnkýquỹ,dẫnđếnsựsụpđổcủa
cơngtyKidderPeabodyvàtổngthiệthạilênđếnkhoảng55tỉUSD.Nhưngvẫnkhơngcómột
hành động nào của giới quản lý kiểm sốt thị trường. Cựu thống đốc Cục Dự trữ Liên bang
EdwardM.GramlichđãtừngcảnhbáoriêngchoChủtịchCụcDựtrữLiênbangAlanGreenspan
vềhànhvilạmdụngtrongthịtrườngchovaythếchấpđịaốcdướichuẩnvàonăm2000,nhưng
lời cảnh báo bị gạt qua một bên. Năm 2007, ngay trước khi cuộc khủng hoảng bùng nổ,
Gramlichđãcơngkhainóiranhữngloâucủamìnhvàxuấtbảnmộtquyểnsáchvềbongbóng
nợdướichuẩn.CharlesKindleberger,mộtchungiavềbongbóng,cũngđãcảnhbáovềbong
bóngđịaốcvàonăm2002.MartinFeldstein,PaulVolcker(cựuchủtịchCụcDựtrữLiênbang),

vàBillRhodes(mộtquanchứccaocấpcủaCitibank)đềutừngđưaranhữngcảnhbáongược
dịng.NourielRoubinicũngđãtiênđốnrằngbongbóngđịaốccóthểdẫntớimộtcuộcsuy
thốivàonăm2006.Nhưngkhơngmộtai,kểcảtơi,thấytrướcđượcbongbóngấycóthểlớn
đếncỡnàovàkéodàiđếnbaolâu.NhưtờWallStreetJournalmớiđâyđãnhậnxét,nhiềuquỹ
đầu tư đã chọn vị thế đánh cược là nhà đất sẽ hạ giá, nhưng “các quỹ này phải chịu những
khoảnthiệthạiđauđớntrongkhichờthịtrườngđịaốcsụpđổ”tớimứcmàđasốđànhphảibỏ
cácvịthếđó.[5]
Nhữngdấuhiệucủakhủnghoảngbắtđầunởrộngayđầunăm2007.Ngày22thángHai,HSBC
sathảingườiđứngđầubộphậnchovaythếchấpđịaốctạiMỹcủangânhàngnày,chấpnhận
cáckhoảnthiệthạilênđến10,8tỉUSD.Ngày9thángBa,DRHorton,cơngtyxâycấtnhàlớn
nhấtcủaMỹ,đãcảnhbáovềnhữngthiệthạidocáckhoảnvaythếchấpdướichuẩn.Ngày12
thángBa,cổphiếucủaNewCenturyFinancial,mộttrongnhữnghãngchovaydướichuẩnlớn
nhất,đãbịbuộcphảingưnggiaodịchdongườitasợrằnghãngnàyđangtiếnđếnbờphásản.
Ngày13thángBa,báocáochobiếtnhữngkhoảntrảchậmtrênthếchấpvàtịchbiênnhàxiết
nợđãtăngđếnnhữngtầmcaomới.Ngày16thángBa,AccreditedHomeLenderHoldingđưa

danhmụcnợdướichuẩnđánggiá2,7tỉUSDcủamìnhraraobánvớimứcgiảmgiárấtcaođể
lấytiềnmặtchokinhdoanh.Ngày2thángTư,NewCenturyFinancialnộpđơnxinđượcbảohộ
theoChương11luậtphásảnsaukhiđãbịbuộcphảimualạihàngtỉUSDnợxấu.[6]
Vàongày15thángSáunăm2007,BearStearnsthơngbáorằnghaiquỹđầutưphịnghộlớn
chunvềvaythếchấpđanggặpkhókhăntrongviệcđóngtiềnkýquỹtheolệnh.Bearmiễn
cưỡnglậpramộtdịngtíndụngtrịgiá3,2tỉUSDđểcứumộtquỹ,cịnquỹkiađànhđểchosụp.
Tàisảncủacácnhàđầutư,trịgiá1,5tỉUSD,gầnnhưmấttrắng.
ThấtbạicủahaiquỹđầutưchunvềvaythếchấpcủaBearStearnsvàothángSáulàmrúng
độngmạnhcácthịtrường,nhưngChủtịchBenBernankecủaCụcDựtrữLiênbangMỹvàcác
quanchứccaocấpkhácđãlạitrấnancơngchúngrằngrắcrốicủacủatíndụngdướichuẩnlà
mộthiệntượngkhubiệt.Giácảổnđịnhlại,tuynhiêncácluồnghungtinvẫntiếptụckhơng
giảm. Cho đến tận 20 tháng Bảy, Bernanke vẫn ước tính rằng thiệt hại trong khu vực dưới
chuẩnchỉởkhoảngmức100triệuUSD.KhiMerrillLynchvàCitigroupxóabỏnhữngkhoảnnợ
thếchấpđượcbảođảmkhỏisổsáchcủatậpđồn,thịtrườngthựcsựthởphàonhẹnhõm.Vào
giữathángBảy,chỉsốS&P500lạicịnđạtmộtđỉnhcaomới.
ChỉtớiđầuthángTámthìcácthịtrườngtàichínhmớithựcsựhoảngsợ.Thậtchốngvángkhi
BearStearnsnộpđơnxinbảohộphásảnchohaiquỹđầutưchunvềtíndụngdướichuẩnvà
ngănkhơngchokháchhàngrúttiềntừmộtquỹthứba.Nhưđãnói,trướcđóBearStearnsđã
cốcứunhữngtổchứcnàybằngcáchcấpthêm3,2tỉUSD.
Mộtkhicuộckhủnghoảngbùngnổ,thịtrườngtàichínhcũnglộdiệnnhanhđếnchóngmặt.Cứ
cáigìcóthểđisaiđượcthìđềuđisai.Mộtsốlượnglớnđếnkhơngngờnhữngyếukémđược
bộclộtrongmộtkhoảngthờigianđặcbiệtngắn.Nhữngrắcrốicủakhuvựcthếchấpdưới
chuẩnchẳngmấychốcđãlansangcảkhuvựcCDOs,đặcbiệtlànhữngCDOstổnghợpđượclập

ratừnhữngláttrêncùngcủatàisảnthếchấpdướichuẩn.BảnthâncácCDOskhơngphảilàthứ
giaodịchđượcngay,nhưnglạicócácdanhmụcgiaodịchđượcbaogồmcácnhánhCDOkhác
nhau.Nhữngnhàđầutưtìmchỗtrốnvànhữngngườibánkhốngtìmkiếmlợinhuậnliềnvộivã
bán những danh mục này, và chúng sụt giá ghê gớm, kéo theo nghi ngờ về giá trị của các
khoanhtráiphiếuCDOskhácnhaumàchúngthểhiện.Cácngânhàngđầutưđưanhữngvịthế

đầutưlớnchocácCDOsrangồibảngcânđốitàisản,vàotrongnhữngcáigọilàcơngcụđầu
tưkếtcấu(SIVs).CácSIVscungcấptàichínhchocáckhoảnđầutưnàybằngcáchpháthành
những thương phiếu được đảm bảo bằng tài sản. Khi giá trị của các CDOs bị nghi ngờ, thị
trườngchonhữngthươngphiếuđượcđảmbảobằngtàisảnnàycũngbiếnmất,vàcácngân
hàngđầutưbuộcphảicứunguycácSIVscủahọ.Hầuhếtcácngânhàngđầutưđãmangcác
SIVsvàolạitrongbảngcânđốitàisảnvàbuộcphảichấpnhậnnhữngthiệthạilớnkhilàmvậy.
Cácngânhàngđầutưcũngđangngồitrênnhữngcamkếtlớnvềchovayđểmuacáccơngty.
Bìnhthườngrahọsẽgóinhữngkhoảnchovaynàylạithànhcácchứngtừdựatrêncáckhoản
vaycóthếchấp(CLOs)vàbánchúngđi,nhưngthịtrườngCLOcũngbịngưngtrệcùngvớithị
trườngCDO,vàcácngânhàngđànhngồiơmmộtgóitrịgiákhoảng250tỉUSD.Vàingânhàng
chophépcácSIVscủamìnhphásản,vàmộtsốđànhhủybỏtráchnhiệmtàitrợchocácvụ
muabáncơngty.Điềunày,cùngvớikíchcỡcủanhữngkhoảnmấtmátmàcácngânhàngphải
chịu,đãlàmthịtrườngchứngkhốnphátđiên,vàkhiếncácgiaođộnggiátrởnênhỗnloạn.
Nhữngquỹđầutưgọilàdunghịa,vẫnkhaithácnhữngkhácbiệtnhỏtronggiácảthịtrường
bằngcáchsửdụngtỉlệvayvốncao,đãkhơngcịnởthếdunghịađượcnữavàphảigánhchịu
nhữngthiệthạibấtthường.Mộtvàiquỹđầutưcótỉlệvốnvaycaođãbịxóasổ,pháhỏngcả
thanhdanhnhữngcơngtybảotrợchochúngvàkéotheocácvụkiệntụng.
Tấtcảnhữngđiềutrênđãtạoramộtáplựckhổnglồlênhệthốngngânhàng.Cácngânhàng
phảiđưathêmcácmụcmớivàobảngcânđốicủamìnhtronglúcgốcvốncủahọbịhaohụtvì
nhữngthiệthạikhơnglườngtrước.Cácngânhànggặpkhókhăntrongviệcđánhgiámứcđộ
phơinhiễmvớirủirocủachínhmình,vàthậmchícịnkhóhơntrongviệcướclượngmứcđộ
bịảnhhưởngcủacácđốitác.Hậuquảlàhọlưỡnglựchonhauvayvàhăngháicấtgiấuthanh
khoản.Lúcđầu,cácngânhàngtrungươngthấykhómàbơmđủthanhkhoảnvìcácngânhàng
thươngmạitránhkhơngchịudùngbấtkỳtiệníchnàomàphảigánhtheomộttráchnhiệm,và
họcũnglưỡnglựkhơngmuốngiaodịchvớinhau.Nhưngcuốicùng,ngườitacũngvượtqua
đượcnhữngtrởngạinày.Xétchocùng,nếunhưcómộtviệcmàcácngânhàngtrungươngbiết
cáchlàmthìđólàcungcấpthanhkhoản.ChỉcóNgânhàngAnhlàphảigánhchịuthấtbạitrong
nỗlựcgiảicứuNorthernRock-mộthãngchovaythếchấpqsức.Nỗlựccứunguycủanóđã
gâyratìnhtrạngđổxơtớirúttiềnởngânhàngnày.CuốicùngNorthernRockbịquốchữuhóa
vàcácnghĩavụnợcủanóđượccộngvàovớinợquốcgia,đẩyLiênhiệpAnhvượtkhỏinhững

giớihạndoThỏaướcMaastrichtđãđặtra.
Mặcdầuđãđượccungcấpthanhkhoản,cuộckhủnghoảngvẫnkhơngchịugiảm.Biênđộtín
dụngtiếptụcmởrộng.Hầuhếtcácngânhànglớn-Citigroup,MerrillLynch,LehmanBrothers,
BankofAmerica,Wachovia,UBS,CreditSuisse-đềuthơngbáoxóanhữngkhoảnthiệthạilớn
khỏisổsáchtrongqtư,vàhầuhếtđềurachỉdấulàsẽtiếptụclàmvậyvàonăm2008.Cả
AIGvàCreditSuisseđềucónhữngthơngbáosơbộvềthiệthạicủaqtư,nhữngconsốmà

sauđóhọchỉnhđichỉnhlại,gâymộtấntượngkhơngcịngìphảinghingờnữarằnghọđãmất
kiểmsốtbảngcânđốitàisảncủamình.Ngày25thángGiêng,2008,thươngvụthiệthại7,2tỉ
USDđượcSociétéGénéralethơngbáo,cùnglúcvớiđợtbántháotrênthịtrườngchứngkhốn
vàsựkiệnlãisuấtquỹliênbangcắtliềnmộtlúc75điểmcơbảntámngàytrướckhidiễnra
cuộchọpđịnhkỳ-tạiđóngườitalạicắtlãisuấtthêm50điểmcơbảnnữa.Đâylàchuyệnchưa
từngcó.
Tìnhtrạngkiệtquệlantừbấtđộngsảndâncưsangnợthẻtíndụng,nợmuaơtơ,vàbấtđộng
sản thương mại. Rắc rối tại những cơng ty bảo hiểm một loại hình, về truyền thống vốn là
chunvềtráiphiếuđơthịnhưnglạimạohiểmthamgiavàoviệcbảohiểmnhữngsảnphẩm
tổnghợpvàkếtcấu,đãkhiếnchothịtrườngtráiphiếuđơthịsụpđổ.Mộtvấnđềchưagiải
quyếtđượccịnlớnhơnđanghiệnratrênthịtrườnghốnđổivỡnợtíndụng(CDS).
Trong nhiều thập niên qua, Hoa Kỳ đã an toàn vượt qua nhiều cuộc khủng hoảng tài chính
quantrọng,nhưkhủnghoảngchovayquốctếnhữngnăm1980vàkhủnghoảngquỹtíndụng
đầunhữngnăm1990.Nhưngcuộckhủnghoảnghiệntạicómộtđặcđiểmhồntồnkhác.Nó
lantừphânkhúcnàysangphânkhúckháccủathịtrường,đặcbiệtlànhữngphânkhúcsửdụng
nhữngcơngcụtổnghợpvàkếtcấumớiđượcsángtạora.Cảmứcđộphơinhiễmvớirủirovà
gốcvốncủacáctổchứctàichínhlớnđềubịđặtnghivấn,vànhữngsựbấtđịnhchắcsẽcịn
chưađượcgiảiquyếttrongmộtthờigiandàinữa,.Điềuđóđangđedọaviệcvậnhànhbình
thườngcủahệthốngtàichínhvàrấtcóthểsẽgâyranhữnghệlụylâudàichokhuvựcsản
xuất.
Cảthịtrườngtàichínhvàcácgiớichứccóthẩmquyềnvềtàichínhđềuđãqchậmđểnhận
thứcrarằngkhuvựcsảnxuấtchắcchắnsẽbịảnhhưởng.Thậtkhóhiểulàtạisaohọlạikhơng

nhậnrađiềunày.Nềnkinhtếsảnxuấtđượckíchthíchnhờmởrộngtíndụng.Vậytạisaokhi
thắt chặt tín dụng thì nó lại khơng bị ảnh hưởng theo hướng tiêu cực. Người ta khơng thể
khơngkếtluậnrằngcảgiớichứccóthẩmquyềnvềtàichínhlẫnnhữngthànhviênthịtrường
đềumắcphảinhữngngộnhậncănbảnvềcáchvậnhànhcủacácthịtrườngtàichính.Những
ngộnhậnnàytựchúngthểhiệnkhơngchỉtrongsựbấtlựcđểhiểuđượccáigìđangdiễnramà
cịntrongviệclàmnảysinhranhữngtháiq,làgốcrễcủakhủnghoảngtrênthịtrườnghiện
nay.
Trong Phần 1, tơi sẽ trình bày khung khái niệm giúp hiểu được cách vận hành của các thị
trườngtàichính.TrongPhần2,tơisẽápdụngkhungkháiniệmnàyvàothờikhắchiệntạicủa
lịchsử.

PHẦNI:TổngQuan

CHƯƠNG1:ÝTưởngCốtLõi
Điểm xuất phát của tôi là hiểu biết của chúng ta về thế giới mà chúng ta đang sống vốn dĩ
khơnghồnhảo,dochúngtalàmộtphầncủacáithếgiớimàchúngtađangtìmcáchhiểu.Có
thểcịnnhữngtácnhânkháccanthiệpđếnkhảnăngthâunhậntrithứccủachúngtavềthế
giớitựnhiên,nhưngviệcchúngtalàmộtphầncủacáithếgiớiđóđãđặtramộtchướngngại
khổnglồchosựhiểubiếtnhữngvấnđềvềconngười.
Cóhaichứcnăngkhácnhautrongviệchiểumộthồncảnhvàthamdựvàohồncảnhđó.Một
mặt,conngườitìmcáchhiểucáithếgiớinơihọđangsống.Tơigọiđólàchứcnăngnhậnthức.
Mặtkhác,conngườilntìmcáchgâyảnhhưởnglênthếgiớivàthayđổinóđểlàmlợicho
mình.Tơiđãtừnggọiđâylàchứcnăngthamdự,nhưngnaytơithấygọiđólàchứcnăngthao
túngthìthíchhợphơn.[7]Nếuhaichứcnăngnàytáchbiệtkhỏinhauthìchúngsẽđạtđược
mụcđíchcủachúngmộtcáchhồnhảo:sựhiểubiếtcủanhữngngườithamdựkhiấyđượccoi
làtrithức,vànhữnghànhđộngcủahọđemlạinhữngkếtquảmongmuốn.Vìlýdođó,ngườita
rấtdễbịcámdỗđểđặtđịnhđềrằnghaichứcnăngnàytrênthựctếvậnhànhriêngbiệtvới
nhau.Quảthực,giảđịnhđóđãtừngđượcđặtra,rõràngnhấtlàtronglýthuyếtkinhtế.Nhưng

khơngthểminhbiệnchogiảđịnhđóđược,trừtrongmộtsốtrườnghợpngoạilệmànhững
ngườithamgiacómộtnỗlựcđặcbiệtđểgiữchohaichứcnăngnàyđượctáchbiệtkhỏinhau.
Điềuđócóthểđúngtrongtrườnghợpcácnhàkhoahọcxãhộitậptrungcốnghiếnchoviệc
theođuổitrithức,nhưnglạikhơngđúngvớinhữngngườithamgiavàonhữngsựkiệnmàcác
nhàkhoahọcxãhộiđemnghiêncứu.Vìnhữnglýdomàtơisẽtrìnhbàysaunày,cácnhàkhoa
họcxãhội,đặcbiệtlàcácnhàkinhtếhọc,thườnglờđithựctếnày.
Khicảhaichứcnăngcùngđồngthờivậnhành,chúngcóthểcanthiệplẫnnhau.Đểchứcnăng
nhậnthứccóthểsảnsinhtrithức,nóphảicoinhữnghiệntượngxãhộilàcósẵnmộtcáchđộc
lập;chỉkhiđócácsựkiệnmớiđượccoilàcácdữkiệnđểngườiquansátcóthểđưaracácnhận
địnhtươngxứngvớichúng.Tươngtựvậy,cácquyếtđịnhcầnđượcdựatrêncơsởtrithứcđể
manglạinhữngkếtquảmongmuốn.Nhưngkhicảhaichứcnăngnàyvậnhànhđồngthờithì
nhữnghiệntượngsẽbaogồmkhơngchỉcácdữkiệnmàcịncảnhữngýđịnhvàkỳvọngvề
tươnglai.Qkhứcóthểchỉcómộtnhưngtươnglaithếnàolạiphụthuộcvàoquyếtđịnhcủa
nhữngngườithamdự.Hệquảlànhữngngườithamdựkhơngthểquyếtđịnhmàchỉdựatrên
trithức,bởivìhọphảixửlýkhơngchỉnhữngdữkiệnqkhứvàhiệntạimàcịncảnhữngsự
việcngẫunhiênliênquanđếntươnglai.Trongnhữnghồncảnhxãhội,vaitrịcủaýđịnhvà
kỳvọngvềtươnglaiđãthiếtlậpnênmộtmốiliênhệhaichiềugiữatưduycủanhữngngười
thamdựvớihồncảnhmàhọthamdự,điềunàycómộthệquảtaihạichocảhai:nóđưavào
trongdịngchảycácsựkiệnmộtyếutốngẫunhiênhaybấtđịnh,vànóngănkhơngchoquan

điểmcủanhữngngườithamdựđượccoilàtrithức.
Đểmộthàmcóthểđượccoilàxácđịnh,nócầncómộtbiếnsốđộclậpxácđịnhgiátrịcủabiến
sốphụthuộc.Trongchứcnăngnhậnthức,tìnhtrạnghiệntạicủacácvấnđềđượccoilàbiếnsố
độclập,vàquanđiểmcủanhữngngườithamdựđượccoilànhữngbiếnsốphụthuộc;vớichức
năng thao túng thì ngược lại. Trong những hồn cảnh có tính phản hồi, mỗi chức năng này
tướcđicủachứcnăngkiabiếnsốđộclậpvẫncầnđểtạonênnhữngkếtquảxácđịnh.Tơiđã
đặtchosựcanthiệphaichiềunàymộtcáitên:tínhphảnhồi.Đặcđiểmchínhcủacáchồn
cảnhphảnhồilàsựthiếutươngxứnggiữaquanđiểmcủanhữngngườithamdựvớitìnhtrạng
hiệntại.Lấythídụthịtrườngchứngkhốn.Khimuabáncổphiếu,ngườitacónhữngmong

đợivềgiácổphiếutươnglai,nhưnggiánàylạitùythuộcvàochínhnhữngkỳvọngcủanhàđầu
tư.Khơngthểcoinhữngkỳvọngnàylàtrithức.Khơngcótrithức,nhữngngườithamdựphải
đưamộtyếutốphánđốnhaythiênvịvàotrongviệcraquyếtđịnhcủamình.Vàhệquảlàkết
quảcóthểkhácrấtxavớikỳvọng.
Lýthuyếtkinhtếhọcđãcốgắngrấtnhiềuđểloạitínhphảnhồirakhỏitrọngtâmcủanó.Ban
đầu,cácnhàkinhtếhọccổđiểnđơngiảnchorằngnhữngthànhviênthịtrườngkhiraquyết
địnhlàdựatrêntrithức(thơngtin)hồnhảo:mộttrongnhữngđịnhđềcholýthuyếtcạnh
tranhhồnhảochínhlàthơngtinhồnhảo.Xâydựngtrênnhữngđịnhđềđó,cácnhàkinhtế
họcđãlậpnênđườngcầuvàđườngcungrồitunbốrằngnhữngđườngcongnàychiphối
quyếtđịnhcủanhữngngườithamdự.Khimơhìnhnàybịchỉtrích,họbènẩnnáuđằngsau
mộtquyướcphươngphápluận.LionelRobbins,giáosưcủatơiởtrườngKinhtếLondon,lập
luậnrằngkinhtếhọcchỉquantâmtớimốiquanhệgiữacungvàcầu,cịnnhữnggìthamgia
vàoviệctạonêncungvàcầuđóthìnằmngồiphạmvicủanó.[8]Bằngviệccoicungvàcầulà
cósẵnmộtcáchđộclập,ơngđãloạibỏkhảnăngcóthểcómộtmốiquanhệphảnhồiqualại
giữahaiyếutốđó.Lốitiếpcậnnàyvềsaubịđẩytớimứccựcđoanlàthuyếtkỳvọnghợplý;
thuyếtnàyđãxoaysởđểcóthểđạttớikếtluậnrằnggiácảthịtrườngtrongtươnglaicóthể
đượcxácđịnhmộtcáchđộclậpvàkhơngbịphụthuộcvàonhữngthiênkiếnvàngộnhậnphổ
biếncủacácthànhviênthịtrường.
Tơichorằngthuyếtkỳvọnghợplýđãgiảithíchsaihồntồncáchthịtrườngtàichínhvận
hành.Mặcdầuthuyếtkỳvọnghợplýkhơngcịnđượcgiới“phihànlâm”coitrọng,nhưngcáiý
tưởngrằngthịtrườngtàichínhcóthểtựđiềuchỉnhvàcóxuhướngđạttớitrạngtháicânbằng
vẫncịnlàmộtmơthứcphổbiến,trênđónhiềusảnphẩmtàichínhtổnghợpvàmơhìnhlượng
giácóvaitrịchủđạotrongthịtrườngtàichínhđặtnềnmóng.Tơichorằngmơthứcphổbiến
ấylàsaivàcầnphảithaynóngaylậptức.
Thực tế là những người tham dự không thể ra quyết định dựa vào tri thức. Mối liên hệ hai
chiềucótínhphảnhồigiữahaihàmnhậnthứcvàthaotúngđãđưavàocảhaihàmmộtyếutố
ngẫunhiênvàbấtđịnh.Điềunàyđúngvớicảnhữngthànhviênthịtrườnglẫnnhữnggiớichức
tàichínhphụtráchchínhsáchkinhtếvĩmơvàcótráchnhiệmgiámsát,điềuphốithịtrường.
Cácthànhviêncủacảhainhómđóđềuhànhđộngtrêncơsởmộthiểubiếtkhơnghồnhảovề
tìnhhuốngmàhọđangthamdự.Tuykhơngthểloạibỏyếutốbấtđịnhcósẵntrongmốiquan

hệphảnhồihaichiềugiữacácchứcnăngnhậnthứcvàthaotúng,nhưngnếuchấpnhậnthựctế
nàythìchúngtacóthểcảithiệnhiểubiếtvàkhảnăngthíchnghivớihồncảnhcủachúngta
rấtnhiều.
Lậpluậnnàyđưatơiđếnvớiýtưởngtrọngtâmtrongkhungkháiniệmcủatơi:tơichorằngcác
sựkiệnxãhộicómộtcấutrúckhácvớicáchiệntượngtựnhiên.Trongcáchiệntượngtựnhiên
cómộtmốiliênhệnhânquảnốimộtloạtdữkiệnnàytớiloạtdữkiệnsauđó.Trongnhữngsự
vụthuộcconngười,cácsựkiệncódiễnbiếnphứctạphơn.Ởđây,mốiliênhệnhânquảkhơng
chỉbaogồmnhữngdữkiệnmàcịncảquanđiểmcủanhữngngườithamdựcùngsựtácđộng
qualạigiữachúng.Vàobấtcứthờiđiểmnàocũngcómộtmốiquanhệhaichiềugiữacácdữ
kiệnvàcácquanđiểm:mộtmặt,nhữngngườithamdựtìmcáchđểhiểuđượchồncảnh(gồm
cảcácdữkiệnlẫncácquanđiểm);mặtkhác,họtìmcáchđểảnhhưởngđếnhồncảnh(cũng
baogồmcảcácdữkiệnlẫncácquanđiểm).Sựtácđộnglẫnnhaugiữachứcnăngnhậnthứcvà
chứcnăngthaotúngđãxâmnhậpvàomốiliênhệnhânquả,làmchomốiliênhệnàykhơng
dẫndắttrựctiếptừmộtloạtdữkiệnnàysangmộtloạtdữkiệnkhácmàlạiphảnảnhvàảnh
hưởngđếnquanđiểmcủanhữngngườithamdự.Donhữngquanđiểmđókhơngtươngxứng
vớicácdữkiện,chúngđưavàodiễnbiếncácsựkiệnmộtyếutốbấtđịnhvốnkhơngcótrong
cácsựkiệntựnhiên.Yếutốbấtđịnhnàyảnhhưởngđếncảcácdữkiệnlẫnquanđiểmcủa
những người tham dự. Tuy hiện tượng tự nhiên khơng nhất thiết được xác định bởi những
địnhluậtkhoahọccógiátrịphổqt,nhưngcácsựkiệnxãhộithìlạicịnítthếhơn.
Tơigiảithíchyếutốbấtđịnhhàmchứatrongnhữngsựkiệnxãhộibằngcáchdựavàothuyết
tươngxứngvềchânlývàkháiniệmphảnhồi.Phảnhồivẫnđượcdùngtrongluậnlýhọckhinói
đếnmộtmốiliênhệmàmộtvậtcóvớichínhnó.Tơiđãdùngtínhphảnhồitheomộtnghĩacó
hơikhácđểdiễntảmộtmốiliênhệhaichiềugiữatưduycủanhữngngườithamdựvớihồn
cảnhmàhọthamdự.
Trithứcđượcthểhiệnbằngnhữngmệnhđềđúng.Mộtmệnhđềlàđúngvàchỉđúngnếunó
phùhợpvớicácdữkiện.Đólàđiềumàthuyếttươngxứngvềchânlýnóivớichúngta.Đểthiết
lậpđượcsựtươngxứng,cácdữkiệnvàcácmệnhđềvềchúngphảiđộclậpvớinhau.Đâylà
mộtucầukhơngthểđượcthỏamãnkhichúngtalàmộtphầncủathếgiớimàchúngtađang

gắnghiểu.Đólàlýdotạisaonhữngngườithamdựkhơngthểraquyếtđịnhdựatrêntrithức.
Những gì thiếu về tri thức thì họ phải bù đắp bằng sự suy đoán dựa trên kinh nghiệm, bản
năng, cảm xúc, lễ nghi, hay những ngộ nhận khác. Chính những quan điểm bị thiên lệch và
nhữngngộnhậncủangườithamdựđãđưavàodịngchảycủasựkiệnmộtyếutốbấtđịnh.
Tấtcảnhữngđiềunàythậtqhiểnnhiên.Điềukhóhiểulàvìsaokháiniệmtínhphảnhồivẫn
chưađượcnhiềungườicơngnhận.Trongtrườnghợpthịtrườngtàichínhthìtơibiếtcâutrả
lời:tínhphảnhồingăncảncácnhàkinhtếlậpracáclýthuyếtcóthểgiảithíchvàtiênđốn
hànhvicủathịtrườngtàichính,giốngcáchmàcácnhàkhoahọctựnhiêncóthểgiảithíchvà
tiênđốncáchiệntượngtựnhiên.Đểxâydựngvàbảovệvịthếcủakinhtếhọcnhưmộtngành
khoahọc,cácnhàkinhtếhọcđãlàmmọicáchđểloạitínhphảnhồirakhỏichủđềcủahọ.Khi
bướcsangnhữnglĩnhvựckháccủathựctếthìtơikhơngdámchắclắmdokhơngthậtkhátrong

mơnTriết.Tơicócảmgiáclàcáctriếtgiađãvậtlộnvớivấnđềnàytheonhiềucáchkhácnhau.
Thídụ,Aristotleđãphânbiệtgiữalýtínhlýthuyết(ởđâylàchứcnăngnhậnthức)vớilýtính
thựchành(tứcchứcnăngthaotúng).Tuynhiênvìlàtriếtgianênhọđãqbậntâmvớichức
năngnhậnthứcđếnnỗikhơngquantâmđủtớichứcnăngthaotúng.
Cáctriếtgiađãnhậnravàxemxéttínhbấtđịnhtrongnhậnthứcgắnliềnvớinhữngmệnhđề
tự-quy-chiếu.VấnđềnàyđãđượctriếtgiađảoCretelàEpimenidesđưarakhiơngnóirằng
ngườiđảoCretelnlnnóidối.NghịchlýcủakẻnóidốicuốicùngđãđưaBertrandRussell
tới chỗ phân biệt giữa các mệnh đề tự quy chiếu với những mệnh đề khơng tự quy chiếu.
Nhữngtriếtgiaphântíchcũngđãnghiêncứunhữngvấnđềđicùngvới“hànhvingơntừ”nhữngmệnhđềcótácđộnglênhồncảnhmàchúngđềcập,nhưngmốiquantâmcủahọlại
chủyếutậptrungvàokhíacạnhnhậnthứccủavấnđề.Ngườitađãkhơngthừanhậnrộngrãi
rằng những sự kiện xã hội có một cấu trúc khác với các hiện tượng tự nhiên. Trái lại, Karl
Popper,ngườimanglạinguồncảmhứngchínhchotơi,cịncơngbốhọcthuyếtvềthốngnhất
phương pháp, tức là cần áp dụng cùng những phương pháp và tiêu chuẩn giống nhau cho
nghiêncứucáchiệntượngtựnhiênlẫncácsựkiệnxãhội.Dĩnhiên,đókhơngphảilàđiểmduy
nhấtđượcđưara,nhưngđólàquanđiểmphổbiếncủacácnhàkhoahọcxãhội-nhữngngười
khaokhátcóđượcvịthếnhưcácnhàkhoahọctựnhiên.Khơngphảinhàkhoahọcxãhộinào
cũngmongnhưthế.Cácnhànhânloạihọcvàhầuhếtcácnhàxãhộihọcthậmchícịnkhơngcố

bắtchướccácnhàkhoahọctựnhiên.Nhưnghọlạicóítảnhhưởnghơnnhữngngườichịubắt
chước.
Thuyếtphảnhồitìmcáchsoirọimốiquanhệgiữatưduyvàthựctại.Nóchỉápdụngchomột
phânkhúctươngđốihẹpcủathựctại.Tronglĩnhvựccáchiệntượngtựnhiên,cácsựkiệnxảy
rađộclậpvớicáimàtanghĩ;dođókhoahọctựnhiêncóthểgiảithíchvàtiênđốndiễnbiến
cácsựkiệnmộtcáchtươngđốichắcchắn.Tínhphảnhồibịgiớihạntronglĩnhvựccủacác
hiệntượngxãhội-cụthểhơn,trongnhữnghồncảnhmàởđónhữngngườithamdựkhơng
thểlấythuầntrithứclàmcơsởchocácquyếtđịnhcủamình-vàđiềunàyđãtạoranhữngkhó
khănchocácngànhkhoahọcxãhộimàcácngànhkhoahọctựnhiênkhơnggặpphải.
Tínhphảnhồicóthểđượccắtnghĩanhưmộtvịngtrịnhaymộtvịngphảnhồihaichiềugiữa
quanđiểmcủanhữngngườithamdựvớihồncảnhhiệntại.Ngườitaraquyếtđịnhkhơngdựa
trênhồncảnhthựcsựmàngườitaphảiđốidiện,màtrênnhậnthứchaydiễngiảicủangười
tavềhồncảnhđó.Quyếtđịnhcủahọtácđộnglênhồncảnh(chứcnăngthaotúng),vànhững
thayđổicủahồncảnhlạirấtcóthểsẽlàmchohọthayđổinhậnthức(chứcnăngnhậnthức).
Haichứcnăngnàyvậnhànhcùnglúcchứkhơngliêntiếpnốinhau.Nếuphảnhồilànốitiếp,nó
sẽtạoramộtchuỗikếtnốixácđịnhduynhấtdẫnthẳngtừdữkiệntớinhậnthức,tớidữkiện
mớivàrồitớinhậnthứcmớivàcứthếmãi.Chínhviệchaiqtrìnhdiễnracùnglúcđãtạora
mộtsựbấtđịnhởcảtrongnhậnthứccủanhữngngườithamdựlẫntrongdịngchảythựcsự
củasựkiện.Cáchnhìnnàyvềtínhphảnhồisẽđặcbiệtcóích,nhưchúngtasẽthấy,trongviệc
hiểubiếtvềhànhvicủathịtrườngtàichính.Dùchúngtacónóivềmộtvịngtrịnhayvềmột
cơchếphảnhồithìkhácbiệtcũngchỉlàvấnđềdiễngiải;nhưngsựtươngtáchaichiềuđólàcó
thực.Cáivịngtrịnđókhơngphảilàmộtsailầmtrongdiễngiải;ngượclại,lỗisaichínhlàsự

phủnhậncáivịngtrịnđó.Thuyếtphảnhồitìmcáchđểsửacáilỗiđó.
Nhữngkhókhăncủacácngànhkhoahọcxãhộichỉlànhữngphảnảnhthứcấp,nhợtnhạtcủa
cáitìnhhuốnggaygomànhữngngườithamdựrơivào.Họcóthểảnhhưởngđếndịngchảy
củasựkiện-dotươnglaibịảnhhưởngbởinhữngquyếtđịnhcủahọ-nhưnghọlạikhơngthể
raquyếtđịnhdựatrêntrithức.Họbắtbuộcphảihìnhthànhmộtthếgiớiquannhưngthếgiới
quanđólạikhơngtươngxứngvớitìnhtrạngthựctế.Dùcónhậnrađiềuđóhaykhơng,họvẫn

bịbắtbuộcphảihànhđộngtrêncơsởnhữngtínđiềukhơngbắtrễtrongthựctế.Diễngiảisai
thựctạivànhữngngộnhậnkháccóvaitrịảnhhưởngtớitiếntrìnhcủacácsựkiệnlớnhơn
nhiềucáchngườitatưởng.Đóchínhlànhậnthứcmớichủyếumàthuyếtphảnhồimanglại.
Cuộckhủnghoảngtàichínhhiệnnaysẽlàmộtthídụthuyếtphục.
Trướckhibướcvàotrìnhbàychitiếtlýthuyếtnày,tơinghĩcólẽsẽcóíchnếutơikểlạicách
tơiđãpháttriểnnónhưthếnàotrongsuốtbaonhiêunăm.Nhưđộcgiảsẽthấy,lýthuyếtnày
hìnhthànhtừkinhnghiệmcánhântơi.Tơiđãhọcđượctừkhicịnrấttrẻrằngnhữnghệtư
tưởngdựatrênnhữngtiềnđềsailầmcóthểlàmbiếnđổithựctạinhưthếnào.Tơicũngđãhọc
đượcrằngcónhữnglúckhơngthểápdụngnhữngquitắcbìnhthường,vànhữnglúcđóthì
nhữngđiềubấtthườngtrởthànhnhữngđiềubìnhthường.

CHƯƠNG2:TựTruyệnCủaMộtTriếtGiaBấtThành
Từtrướcđếnnaytơivẫnlnquantâmtớitriếthọc.Ngaytừkhicịnnhỏtơiđãmuốnbiết
mìnhlàai,muốnbiếtvềcáithếgiớinơimìnhđượcsinhra,vềýnghĩacủacuộcđời,vàhơnthế
nữa,khiđãtrởnênýthứchơnvềcáichết,tơimuốnbiếtvềcáichếtsaunàycủachínhtơi.Tơi
bắtđầuđọccáctriếtgiacổđiểntừnhữngnămđầutuổithiếuniên,nhưnggiaiđoạnthựcsự
quantrọnglàtrongthờiqnPhátxítchiếmđóngHungaryvàonăm1944,vàsauđókhitơidi
cưsangAnhvàonăm1947.
Năm1944làmộttrảinghiệmhìnhthànhcủađờitơi.Tơisẽkhơngkểlạichitiếtvềtrảinghiệm
đóbởivìchatơiđãlàmviệcđótốthơntơi.Hãytưởngtượngmộtđứatrẻmườibốntuổivới
nguồngốctrunglưuđộtnhiênphảiđốimặtvớicáiviễncảnhbịtrụcxuấtvàbịgiếtchỉvìnólà
ngườiDothái.Maymắnlàchatơiđãchuẩnbịsẵnchotrảinghiệmcịn-lâu-mới-ở-mức-cânbằngnày.ƠngđãtừngsốngquathờiCáchmạngNgaởSiberia,vàđólàtrảinghiệmđãhình
thànhnêncuộcđờiơng.Trướcđó,ơnglàmộtthanhniênđầythamvọng.KhiThếchiếnIbùng
nổ,ơngtìnhnguyệnphụcvụtrongqnđộiÁo-Hung.ƠngbịqnNgabắtvàtrởthànhtùbinh
chiếntranhởSiberia.Làmộtngườithamvọng,ơngtrởthànhchủbúttờbáocủatùnhân.Tờ
báocótênThePlank(TấmVán)donhữngbàibáoviếttayđượcdántrênmộttấmvánvàcác
tácgiảnấpsautấmvánđểlắngnghenhữnglờibìnhluậncủangườiđọc.Chatơitrởnênđược
ưathíchđếnnỗingườitađãbầuơnglàmđạidiệnchotùnhân.Khiởtrạitùbêncạnhcóvài
ngườilínhtrốnthốt,ngườiđạidiệntùnhânởtrạiấyđãbịbắnđểtrảthù.Thayvìđợimột

việctươngtựxảyratrongtrạicủamình,chatơitổchứcmộtnhómvàcầmđầuvụvượtngục.
Kếhoạchcủaơnglàkếtmộtcáibèvàthảtrơirađạidương,nhưngơnglạithiếukiếnthứcvề
địalý;ơngđãkhơngbiếtrằngmọiconsơngSiberiađềuchảyvàoBắcbăngdương.Họđãtrơi
dạtmấtnhiềutuầnrồimớinhậnramìnhđanghướngvềBắccực,vàsauđólạimấtthêmnhiều
thángđểquayvềvớinềnvănminhbênkiarừngtaiga.Cùnglúcđó,CáchmạngNganổravàhọ
bịkẹttrongđó.Phảitrảiquanhiềucuộcmạohiểmnữachatơimớitìmđượcđườngquayvề
Hung.Nếucứởlạitrongtrạithìcólẽchatơicịnvềđếnnhàsớmhơn.
Trởvề,chatơilàmộtconngườiđãthayđổi.NhữngtrảinghiệmtrongsuốtthờikỳCáchmạng
Ngađãảnhhưởngtớiơngsâusắc.Ơngđánhmấtthamvọngvàkhơngmuốngìhơnởcuộcđời
ngồiviệctậnhưởngnó.Ơngtruyềnđạtchođámconmìnhnhữnggiátrịrấtkhácvớinhững
giátrịcủacáimơitrườngmàlúcđóchúngtơisống.Ơngkhơngmuốncópnhặtlàmgiầuhay
trởthànhngườicóđịavịtrongxãhội.Tráilại,ơngchỉlàmviệcvừađủđểkhơngbịthiếuthốn.
Tơicịnnhớtừngđượcchasaiđếnkháchhàngruộtcủaơngđểvayíttiềntrướckhibọntơiđi
nghỉtrượttuyết;suốtmấytuầnsauđóchatơicáukỉnhvìơngphảilàmtrảnợ.Mặcdầukhá
phonglưu,chúngtơikhơngthuộckiểugiađìnhtưsảnđiểnhình,vàchúngtơitựhàovìmình
khácngười.

KhiĐứcchiếmđóngHungaryvàongày19thángBanăm1944,chatơibiếtrằngđâysẽmột
giaiđoạnkhơngbìnhthườngvànhữngquyluậtbìnhthườngsẽkhơngápdụngđượcnữa.Ơng
thuxếpcăncướcgiảchogiađìnhtơivàchomộtsốngườikhác.Kháchhàngthìphảitrảtiền,
nhữngngườikhácthìơnggiúpkhơng.Hầuhếthọđềusốngsót.Đólàlúcđẹpnhấtcủađờiơng.
Sốngvớimộtcăncướcgiảhóaralạilàmộttrảinghiệmhứngthúđốivớitơi.Chúngtơiđối
diệnvớimốinguyhiểmchếtchóc,quanhchúngtơingườingườibỏmạng,nhưngchúngtơiđã
xoaysởđểkhơngnhữngcịnsốngmàcịnvươnlêntrongchiếnthắng,bởivìchúngtơiđãgiúp
đượcrấtnhiềungười.Chúngtơithuộcphecácthiênthầnvàchúngtơiđãchiếnthắngdùcửa
thuavơcùnglớn.Tơiýthứcđượccáchiểmnguynhưngtơinghĩchúngkhơngthểchạmđược
vàomình.Đólàtrịmạohiểmnhấthạng,giốngnhưsốngtrongphimRaidersoftheLostArk.
Mộtđứabémườibốntuổiliệucịncóthểmonggìhơnthế?
SaunhữngcuộcphiêulưunguyhiểmtrongthờikhủngbốPhátxít,tìnhhìnhtrởnênxấuđi

trongthờingườiNgachiếmđóng.Thoạttiên,nhữngcuộcphiêulưuấyvẫntiếptụcvàchúng
tơivẫncóthểkhéoléovượtquanhữngtìnhhuốnghiểmnguy.LãnhsựqnThụySĩdùngcha
tơilàmsĩquanliênlạcvớilựclượngchiếmđóngcủaNga.LúcđóThụySĩđangtrơngcoiquyền
lợichoqnđồngminhnênvịtrícủachatơilàmộtvịtríquantrọng.KhicáclựclượngĐồng
minhlậpđượcvănphịngđạidiệncủariênghọthìchatơicũngnghỉhưu,ơngchorằngnếulại
làmtiếpchoqnĐồngminhthìsẽqnguyhiểm.Đólàmộtquyếtđịnhkhơnngoangiúpơng
tránhkhỏibịngượcđãivềsauđó.Nhưnghồncảnhtrởnênngàycàngngộtngạtvàuámđối
vớimộtngườitrẻtuổiđãbắtđầuquenvớinhữngcuộcphiêulưu.Tơicũngnghĩrằngkhơng
lànhmạnhchútnàonếumộtthiếuniênmườilămtuổilạisuynghĩhệtnhươngbốnămmươi
tuổicủanó.Tơinóivớicharằngtơimuốnđixa.“Conmuốnđiđâu?”Ơnghỏi.“ĐếnMoscow,để
tìmhiểuvềChủnghĩaCộngsảnhoặcđếnLondonvìcóđàiBBC,”tơiđáp.“ChabiếtLiênXơq
tườngtậnvàchacóthểkểchoconmọithứvềnó,”chatơinói.Nhưthếlàchỉcịnlựachọn
London.Khơngdễgìmàđếnđóđược,nhưngtơiđãđếnvàotháng9năm1947.
SốngởLondonlúcấylàmộtbướcđixuống.Tơikhơngcótiềnhaybạn.Saumộtcuộcđờiđầy
phiêulưutơiđãtrởnêntựmãn,nhưngởLondonchẳngaithèmđểtâm.Tơilàmộtngườiđứng
ngồinhìnvàovàtơichỉtìmthấysựcơđơn.Cómộtlầntơihếtsạchtiền.Tơiđangănmộtchút
đồnhẹởLyonsCornerHousevàsaukhitrảtiềnđồănthìkhơngcịnđồngnàocả.“Mìnhđã
chạmtớiđáy,”tơitựnhủ,“vàchắcmìnhphảiđứngdậythơi.Đâysẽlàmộttrảinghiệmđáng
giá.”
TơiđọcvànghĩrấtnhiềuthờilàmviệctrựchồbơiởBrentforttrongkhichờđượcnhậnvào
trườngKinhtếLondon(LSE).MộttrongnhữngcuốnsáchtơiđọclúcấylàXãhộimởvànhững
Kẻ thù của nó của Karl Popper. Cuốn sách đó điểm trúng tơi với sức mạnh của mặc khải.
Popperlậpluậnrằngnhữnghệtưtưởngtồntrịcómộtđiểmchunglàchúngđềutunbốsở
hữu chân lý tuyệt đối. Do chân lý tuyệt đối nằm ngoài tầm với của con người, những hệ tư
tưởngấyđềuphảidựatrênmộtcáchbiệngiảithựctạiméomóvàthiênkiến;hậuquảlàchúng
chỉcóthểđượcápđặtlênxãhộinhờnhữngphươngcáchcưỡngbức.Ơngđưaramộtngun
lýkhácvềtổchứcxãhộicónềntảnglànhậnthứcrằngchânlýtuyệtđốinằmngồitầmvớicủa

chúngta,vàchúngtacầnnhữngthểchếchophépnhữngngườicóquanđiểmvàquantâm

kháccóthểchungsốnghịabình.Poppergọinguntắcnàylàxãhộimở.Đãtừngsốngqua
thờiĐứcvàLiênXơchiếmđóng,tơicàngthiếtthahơnvớilýtưởngvềmộtxãhộimở.
TơicũngđãđàosâuhơntriếthọccủaPopper.Popper,trêntấtthảy,làmộttriếtgiakhoahọc.
Ơnglnchorằngcáchọcthuyếtkhoahọclàkhơngthểđượckiểmchứng;chúngchỉnênđược
coi là những giả thiết phải chịu sự kiểm sai; chừng nào cịn chưa được kiểm sai, chừng đó
chúngchỉcóthểđượccoilàtạmthờiđúng.Sựbấttươngxứnggiữakiểmchứngvớikiểmsai
manglạimộtgiảiphápchovấnđềhócbúakhácvềquynạp:làmsaomàmộtsốlượngquansát
rờirạcbấtkỳnàocóthểđượcdùngđểchứngminhmộtlýthuyếttựxưnglàđúngmọinơi?
Thaykiểmchứngbằngkiểmsaisẽloạiđiđịihỏiphảidùngđếnphépquynạplogic.Tơicoi
đâylàđónggóplớnnhấtcủaPoppervàotriếthọccủakhoahọc.
TơibịảnhhưởngrấtlớntừtriếthọccủaPopper,nhưngdĩnhiêntơicũngđọcnhiềusáchkhác
vàtơikhơngchấpnhậnmọiluậnđiểmcủaPoppermàkhơngcóphêbình.Đặcbiệt,tơikhơng
tánthànhvớicáimàơnggọilàhọcthuyếtvềthốngnhấtphươngpháp;họcthuyếtđóchorằng
cóthểápdụngcùngcácphươngphápvàtiêuchuẩnchocảkhoahọcxãhộilẫnkhoahọctự
nhiên.Tơivẫnchorằngcómộtsựkhácbiệtcănbảngiữahaikhoahọcnày,cụthểlàởchỗ
khoahọcxãhộicóđốitượnglàcácsựkiệnvớinhữngngườithamdựbiếtsuynghĩ.Những
ngườithamdựnàyraquyếtđịnhdựatrênhiểubiếtkhơnghồnhảocủahọ.Tínhcóthểsai
củahọđặtramộtkhókhănchoviệchiểuđượcnhữnghồncảnhxãhội,khókhănđókhơngcó
trongtrườnghợpnghiêncứunhữnghiệntượngtựnhiên.Vìlýdođó,khoahọcxãhộicầndùng
nhữngphươngphápvàchuẩnmựcítnhiềuphảikhácvớikhoahọctựnhiên.Cólẽkhơngthểkẻ
mộtđườngranhcứngnhắcgiữahailoạikhoahọcnày,thídụmơntâmlýhọctiếnhóahayy
họcthìthuộcvềloạikhoahọcnào?Tuynhiên,nhưtơiđãgiảithíchởchươngtrước,sựkhác
nhaugiữacáchiệntượngtựnhiênvàhiệntượngxãhộiđóngmộtvaitrịchủchốttrongthế
giớiquancủatơi.
Quanămtháng,triếthọccủatơicũngđã“tiếnhóa”nhiều,nhưngtơiđãbắtđầuhìnhthànhnó
từkhicịnlàsinhviêncủatrườngLSE.Tơiđãhọckinhtếhọc.Tơikhơnggiỏitốnlắm,vàđiều
đókhiếntơiđặtnghivấncácgiảđịnhmàcácnhàkinhtếhọcdùnglàmcơsởchocácmơhình
tốnhọc.Thuyếtcạnhtranhhồnhảogiảđịnhrằngcótrithứchồnhảo,vàgiảđịnhnàymâu
thuẫntrựctiếpvớiluậnđiểmcủaPopperrằnghiểubiếtcủachúngtavốnlàkhơnghồnhảo.
Trongqtrìnhpháttriểncủamình,họcthuyếtkinhtếđãbuộcphảitừbỏgiảđịnhvềtrithức

hồnhảo,nhưngnóthaythếgiảđịnhđóbằngnhữnggiảđịnhkhácchophéphọcthuyếtkinhtế
tạoranhữngkháiqthóamanggiátrịphổqtkiểunhưnhữngkháiqthóatrongvậtlý
họccủaIsaacNewton.Cácgiảthiếtcànglúccàngtrởnênrốirắmvàtừđóchorađờimộtthế
giớitưởngtượngchỉphảnánhđượcvàikhíacạnhnàođócủathựctại.Đótừnglàthếgiớicủa
nhữngmơhìnhtốnhọcmiêutảmộttrạngtháicânbằnggiảđịnhcủathịtrường.Tơivốnquan
tâmtớithếgiớithựchơnlànhữngmơhìnhtốnhọc,đólàđiềuđãdẫntơitớiviệcpháttriển
kháiniệmvềtínhphảnhồi.
ThuyếtphảnhồikhơngtạoranhữngkếtquảxácđịnhnhưvậtlýhọccủaNewton;nhưngnóchỉ

ramộtyếutốbấtđịnhvốnđãcósẵntrongnhữnghồncảnhcónhữngngườithamdựvận
hànhtrêncơsởmộthiểubiếtkhơnghồnhảo.Thaychomộtkhuynhhướngphổqthướng
tớitrạngtháicânbằng,cácthịtrườngtàichínhlạiđitheomộttiếntrìnhmộtchiềuđặcthù.Có
thểmộtsốdạngmẫucókhuynhhướnglặpđilặplại,nhưngtiếntrìnhđóthựcsựlàmộttiến
trìnhbấtđịnhvàđặcthù.Dođó,thuyếtphảnhồicũnglàmộtthuyếtvềlịchsử.Tuynhiên,rõ
rànglàthuyếtnàykhơngđượccoilàkhoahọcvìnókhơngcóđượcnhữnglờigiảithíchvàtiên
đốnxácđịnh.Nóchỉđơnthuầnlàmộtkhungkháiniệmđểhiểuđượcnhữngsựkiệncóngười
tham dự. Tuy thế, nó đã giúp tơi rất nhiều về sau này khi đã trở thành một thành viên thị
trường.Vềsaunữa,khithànhcơngtrênthịtrườngtàichínhđãchophéptơithiếtlậpmộtquỹ
thìhọcthuyếtvềlịchsửlạidẫnlốitơitrongnhữngviệclàmtừthiệncủatơi.
Nhữngkhámphátriếthọccủatơiđãkhơnggiúptơinhiềuthờisinhviên.Tơithicửchỉđỗst
sốt.Đúngratơimuốnởlạihơntrongnhữngbứctườngantồncủagiớihànlâm-thậmchí
tơicịncótriểnvọngkiếmđượcmộtchântrợlýgiảngdạytạiĐạihọcMichiganởKalamazoo,
nhưngdođiểmsốkhơngđủcao,tơiđãbịbuộcphảibướcvàothếgiớithực.Sauvàikhởiđầu
thấtbại,tơiđậulạiởcơngviệccủamộtngườigiaodịchchênhlệch,banđầuởLondonvàsaulà
NewYork.[9]Lúcđầutơiphảiqnđitấtcảnhữnggìđãhọckhicịnlàsinhviênđểcóthểgiữ
đượcviệc,nhưngrồithìkiếnthứctừtrườnghọcbắtđầutrởnêncóích.Đặcbiệt,tơicóthểáp
dụngthuyếtphảnhồicủamìnhvàoviệcthiếtlậpmộtkịchbảnmấtcânbằng(haymơhình
bùng-vỡ)chocácthịtrườngtàichính.Vàphầnthưởngđãđếnkhicácthịtrườngbướcvàocái
màtơigọilàlãnhđịacịn-lâu-mới-cân-bằng,bởiđóchínhlàkhinhữngmơhìnhcânbằngvẫn

đượcchấpnhậnrộngrãisụpđổ.Tơichunvềviệcpháthiệnvàlợidụngnhữnghồncảnh
dạngtìnhhuốngcịn-lâu-mới-cân-bằngnàyvàcóđượckếtquảtốt.Điềunàydẫntơitớiviệc
xuấtbảncuốnsáchđầutiên,GiảkimthuậtTàichính(1987),trongđótơiđãnóikỹvềcáchtiếp
cậncủamình.Tơigọiđólàthuậtgiảkimđểnhấnmạnhviệclýthuyếtcủamìnhkhơngđápứng
đượcnhữngucầuphổbiếnlúcđóvềphươngphápkhoahọc.
Baonhiêuphầnthànhcơngtàichínhcủatơicóđượcnhờtriếthọccủatơilàmộtcâuhỏikhó
trảlời,vìđặcđiểmnổibậtcủathuyếtnàylànókhơngđưarabấtkỳtiênđốnchắcchắnnào.
Điềuhànhmộtquỹđầutưcónghĩalàthườngxungiảibàitậpphánđốntrongmộtmơi
trườngrủiro,vàviệcđócóthểgâycăngthẳngvơcùng.Tơithườngphảichịunhữngcơnđau
lưngvànhữngcơnmệtóc,vàtừnhữngcơnđaulưngtơiđãnhậnđượcnhiềutínhiệucóích
cũngngangvớitừhọcthuyếtcủamình.Tuynhiên,tơicoitriếtlýcủamình,đặcbiệtthuyết
phảnhồi,làvơcùngquantrọng.Quảthực,tơicoinóquantrọngvàqgiátớimứccảmthấy
khócóthểchiatayvớinóquaviệcviếtnóxuốngđểxuấtbản.Khơnghìnhthứcvăntừnàođủ
tốtđểlàmviệcấy.
Diễnđạtýtưởngbằngvàicâu,nhưtơiđanglàm,sẽlàviệcbángbổ.Nóphảilàmộtcuốnsách.
Trongkhitơivậtvãvớicácquanđiểmthìlậpluậncủatơitrởnênphứctạptớimứcmàtơi
khơnghiểuđượcđiềutơimớiviếtrađêmtrước.Nhưtơivẫnthườngkểlại,đólàkhitơibỏrơi
nhữngkhámphátriếthọccủamìnhđểtrởvềvớiđờithựcvàbắtđầukiếmtiềnnghiêmchỉnh.
Nhưngcảđiềuđócũngcómặtkhơnghaycủanó.Khitơibắtđầulạinhữngnghiêncứutriếthọc
vàxuấtbảncáckếtquảtrongGiảkimthuậtTàichính,phầntriếthọcđãbịnhiềunhàphêbình

hạthấp,coiđóchỉnhưmộttrịrửngmỡcủamộtkẻđầucơthànhcơng.Đólàlýdovìsaotơiđi
đếnchỗtựcoimìnhlàmộttriếtgiabấtthành.Tuynhiên,tơivẫntiếptụcthử.Mộtlầntơiđinói
chuyệnởtrườngđạihọcViennavớichủđề,“Triếtgiabấtthànhthửsứclầnnữa.”Tơithấy
mìnhởtrongmộtgiảngđường,từmộtchỗngồicaovọibêntrênthínhphịngnhìnxuốngcử
tọa.Cáchbốtrínàykhiếntơicảmthấycóhứngđểđưaranhữnglờiphátbiểu“từngaitịa”,và
trongmộtphútcaohứngtơiđãtunbốvềhọcthuyếttínhcóthểsai.Đólàphầnhaynhất
trongbàinóicủatơi.
Mộtsốkhókhăntrongviệchìnhthànhnhữngýtưởngcủatơinằmngaybêntrongcáckhái

niệmvềtínhphảnhồivàtínhcóthểsai;nhữngkhókhănkháclàdotơitựgâyrachomình.Giờ
nhớ lại tơi thấy rõ ràng là mình đã khơng đủ khúc chiết trong việc trình bày ý tưởng và có
khuynhhướngcườngđiệuhóalýlẽcủamình.Kếtquảlàgiớichunmơn,màvịtrícủahọbị
tơitháchthức,cóthểđãloạibỏhaykhơngđếmxỉatớinhữnglậpluậncủatơi,chỉđơnthuầnvề
phươngdiệnkỹthuậtmàkhơngcầnbỏthờigiancânnhắcnhữnglậpluậnấymộtchútnào.
Nhưngcùnglúcđó,nhiềuđộcgiảlạicóthểnhìnxunquacáchtrìnhbàysailệchcủatơiđể
hiểuđúngnhữngýtưởngđằngsau.Điềunàyđặcbiệtđúngvớinhữngngườithamgiavàothị
trườngtàichính,nơinhữngthànhcơngđãđượcchứngminhcủatơikhiếnhọphảitìmkiếmlý
dođằngsau,vàsựtămtốitrongviệctrìnhbàycủatơicàngkhiếnhọsaymê.Nhàxuấtbản
thấytrướcđiềuđóvàcố“nhịn”khơngbiêntậpbảnthảocủatơi.Họmuốnquyểnsáchphảitrở
thànhvậtthờchomộtnhómnhữngngườitơnsùng.NgàyhơmnayGiảkimthuậtTàichínhđã
đượccácthànhviênthịtrườngtìmđọc,đượcdạytrongcáctrườngkinhdoanh,nhưngbịcác
khoakinhtếlờđihồntồn.
Rủithay,ýtưởngrằngtơilàmộttriếtgiabấtthànhđãđượcnhữngngườiviếtvềtơitánthành,
trongđócócảMichaelKaufman,ngườiviếttiểusửvềtơi.Ơngtríchlờicontraitơi,Robert:
“Chatơithểnàocũngngồixuốngvàđưaranhữnglýthuyếtđểgiảithíchvìsaoơnglàmthếnày
haythếkia.Nhưngtơinhớlạilúcmìnhcịnlàđứatrẻvànghĩ,Chúaơi,qnửanhữnggìơng
giànóilàđồbỏ.Ýtơilà,bạnbiếtthừalýdokhiếnơngđổivịthếkinhdoanhtrênthịtrườnghay
gìgìđóchỉvìcáilưngcủaơngbắtđầulàmkhổơng.Chẳngcódínhgìđếnlýtínhcả.Ơngbắt
đầucónhữngcơnđauvậtvã,theođúngnghĩađen,vàđólàdấuhiệubáođộngsớm.
Nếuởgầnơngmộtthờigiandài,bạnsẽnhậnrachínhtínhkhícủaơngthúcđẩyơngphầnlớn.
Nhưngơnglncốgắngđểlýtínhhóanhữngthứthựcralàxúccảmcủaơng.Vàơngthường
xunsốngtrongmộttìnhtrạng,khơnghồntồnlàchốibỏ,nhưnglàlýtínhhóatìnhtrạng
cảmxúccủamình.Vàđiềuđóthậttứccười.”[10]
Tơingấmngầmcónhữngnghingờuámvềbảnthân.Mặcdầurấtcoitrọngtriếthọccủamình
nhưngtơihồntồnkhơngchắclànhữngđiềumìnhnóiracóđángđểngườikháccoitrọng
khơng.Tơibiếttriếthọcđóvềmặtchủquanthậtcóýnghĩađốivớitơinhưngtơikhơngchắc
vềgiátrịkháchquancủanóđốivớingườikhác.Lýthuyếttínhphảnhồitiếpcậnmộtvấnđềlà
mốiquanhệgiữatưduyvàthựctại,mộtđiềumàcáctriếtgiacảbaođờinayvẫnbànluận.
Liệucóthểnóiđiềugìmớivàđộcđáovềđềtàinàykhơng?Suychocùngthìcảchứcnăngnhận

thứclẫnchứcnăngthamgiađềucóthểthấyđượctrongđờithực;cịncáigìcóthểđộcđáo
đượcnữatrongkháiniệmtínhphảnhồi?Chắclànóphảiđangtồntạidướimộtcáitênnàođó
khácthơi.Việckhơngđượcgiỏicholắmtrongvănchươngđãkhiếnchotơicàngkhóđạtđược
mộtkếtluậnchắcnịch.Thếnhưngtơivẫnmongmuốnthathiếtđượcngườitacoitrọngvớitư
cáchmộttriếtgia,vàchínhthamvọngấyđãbiếnthànhtrởngạilớnnhấtcủatơi.Tơicảmthấy
mìnhbịbắtbuộccứphảigiảithíchmãicáitriếtthuyếtcủamìnhchỉvìcảmthấynóchưađược
hiểuđúng.Tấtcảmấycuốnsáchcủatơiđềutheocùngmộtkhnmẫu.Chúngkểlạilýthuyết
vềlịchsửcủatơi,thườnglàởcuốisáchđểkhơnglàmnảnchíđộcgiả,vàápdụnglýthuyếtđó
vàokhoảnhkhắchiệntạicủalịchsử.Dầndà,tơiđãthắngđượcnỗingạingầnkhiphảichiasẻ
vớingườikháckháiniệmtínhphảnhồi,vànhữngphiênbảntómlượctriếthọccủatơingày
càngngắn,vàtơicũnghyvọnglàngàycàngrõrànghơn.Trongcuốnsáchgầnđâynhất,Thời
đạicủaTínhcóthểsai,tơiđãđặtphầntriếtlênđầu.Tơiquyếttâmlầntrìnhbàyđólàlầncuối,
bấtluậntốtxấu,nhưngtơivẫnkhơngchắcliệutriếthọccủamìnhcóđángđểngườikhácxem
xétnghiêmtúckhơng.
Thếrồimộtviệcxảyrakhiếntơiđổiý.Lúcđótơiđangthửtrảlờicâuhỏilàlàmcáchnàomà
nhữngcơngcụtuntruyềnđượcOrwellmơtảtrongtácphẩm1984lạithànhcơngđếnthế
trongnướcMỹđươngđại?Xétchocùng,trong1984,“AnhCả”vẫnđểmắtcanhchừngbạn;có
mộtBộChânlývàmộtbộmáyđànápchun“sănsóc”nhữngkẻchốngđối.ỞnướcMỹđương
đạicótựdotưtưởngvàtruyềnthơngđangun,ấyvậymàbằngcáchnàođóchínhquyền
BushvẫnlàmdânMỹlạclốiđượcbằngcáithứngơnngữNewspeaktrongtruyệncủaOrwell.
Độtnhiêntơinảyraýnghĩrằngkháiniệmtínhphảnhồicóthểrọimộtánhsángmớilêncâu
hỏikia.TrướcđótơivẫnmặcnhiêncoingơnngữNewspeakcủaOrwellchỉchiếmưuthếở
nhữngxãhộiđóngnhưtrong1984.Khinghĩthế,tơiđangchămchămđitheolậpluậncủaKarl
Popperủnghộchomộtxãhộimở,cụthểlàcáilậpluậnchorằngtựdotưtưởngvàtựdodiễn
đạtcóthểsẽdẫntớimộtsựhiểubiếtthựctạitốthơn.Lậpluậncủaơngxoayquanhmộtgiả
địnhbấtthànhvănrằngdiễnngơnchínhtrịnhắmtớimộtsựhiểubiếtthựctạitốthơn.Nhưng
kháiniệmtínhphảnhồilạichorằngcómộtthứđượcgọilàchứcnăngthaotúng(trướcgọilà
chứcnăngthamdự)vàdiễnngơnchínhtrịcóthểđượcdùngmộtcáchthànhcơngđểthao

túngthựctại.Vậythìtạisaocácchínhtrịgialạiphảiđặtchứcnăngnhậnthứclêntrênchức
năngthaotúng?Điềuđóchỉthíchhợpvớimộtnhàkhoahọcxãhộitheođuổimụcđíchthâu
nhậntrithứcchứkhơngthíchhợpvớimộtchínhtrịgiacómụcđíchtốicaolàđượcbầulênvà
đượcnắmquyềnmãi.
HiểubiếtnàybuộctơiphảicânnhắckháiniệmvềxãhộimởmàtơiđãtiếpthutừKarlPopper
gầnnhưlàkhơngcóphêbình.Nhưnghiểubiếtmớinàycũngđãlàmđượcmộtviệckhác.Nó
thuyếtphụctơirằngkhungkháiniệmcủatơicómộtgiátrịkháchquanvượtlênhẳnsựu
thíchcủacánhântơi.Cáckháiniệmtínhphảnhồivàtínhcóthểsaiđãcómộtđónggópquan
trọngvàohiểubiếtcủachúngta,khơngphảivìbảnthânchúnglàthứgìđómớimẻhayđộc
đáo,màbởivìchúngcóthểđượcdùngđểnhậnbiếtvàphảnbácnhữngngộnhậnrộngkhắpvà
cóảnhhưởng.MộttrongnhữngngộnhậnấylàcáimàtơigọilàngụybiệnKhaisáng,chorằng
mụcđíchcủalýtínhlàđểlàmratrithức.Tơigọiđólàmộtngụybiệnvìnóđãbỏquachức
năngthaotúng.ĐểbiếttruyềnthốngKhaisángđãbắtrễsâuđếnmứcnào,cóthểxemxét

[ 9 ] [ 10 ] [ 11 ] [ 12 ] [ 13 ] [ 14 ] [ 15 ] [ 16 ] [ 17 ] [ 18 ] [ 19 ] [ 20 ] [ 21 ] [ 22 ] [ 23 ] [ 24 ] GiớithiệuChúngtađangtrảiquacuộckhủnghoảngtàichínhtồitệnhấtkểtừnhữngnăm1930. Vềvàiđiểm, khủnghoảnglầnnàygiốngvớicáccuộckhủnghoảngkháctừngxảyratronghaimươilămnămquanhưnglạicómộtsựkhácbiệtsâusắc : khủnghoảnghiệntạiđánhdấusựkếtthúcchomộtkỷngunphìnhđạitíndụngvớiđồngđơlaMỹlàđồngtiềndựtrữquốctế. Trongkhinhững khủng hoảng cục bộ theo chu kỳ luân hồi là một phần của quy trình bùng vỡ ( boom-bust ) ; thìkhủnghoảnghiệntạilạilàđỉnhđiểmcủamộtphabùngphátđãkéodàitronghơnhaimươilămnăm. Đểhiểuđượcđiềugìđangdiễnra, chúngtacầnmộtmơthứcmới. Mơthứcthịnhhànhquanniệmrằngthịtrườngtàichínhlncókhuynhhướngtựtrởvềtrạngtháicânbằnglàquanniệmsailệch ; nóichungchúngtacóthểquynhữngrắcrốihiệnnaychochínhviệchệthốngtàichínhquốctếlâunayđãbịpháttriểndựatrênmơthứcđó. Lànhânvậtsốmộttronggiớitàichính, GeorgeSorosđượccoilàngười “ mộttaychecảbầutrời ”, làngườicóthểlàmmấtgiábấtkỳmộtthứtiềntệnàotrênthếgiới, hoặcthậmchígâyranhữngcuộckhủnghoảngkinhtếvớiquimơtồncầu. TrongMơthứcmớichothịtrườngtàichính, Sorosđãdùngkinhnghiệmvàlíluậncủamìnhđểphântíchmộtcáchsâusắcvàthẳngthừngcuộckhủnghoảnghiệntại, đồngthờidựđốnchocảtươnglai. GeorgeSorosđãlàmđượcmộtviệcvơgiá : Giúpchúngtahiểurõvềcuộcđạikhủnghoảngtíndụngvàảnhhưởngcủanólênkinhtếtồncầu. LờigiớithiệuChúngtađangtrảiquacuộckhủnghoảngtàichínhtồitệnhấtkểtừnhữngnăm1930. Vềvàiđiểm, khủnghoảnglầnnàygiốngvớicáccuộckhủnghoảngkháctừngxảyratronghaimươilămnămquanhưnglạicómộtsựkhácbiệtsâusắc : khủnghoảnghiệntạiđánhdấusựkếtthúcchomộtkỷngunphìnhđạitíndụngvớiđồngđơlaMỹlàđồngtiềndựtrữquốctế. Trongkhinhữngkhủnghoảngtheochukỳlàmộtphầncủachutrìnhbùng-vỡ ( boom-bust ) ; thìkhủnghoảnghiệntạilạilàđỉnhđiểmcủamộtphabùngphátđãkéodàitronghơnhaimươilămnăm. Đểhiểuđượcđiềugìđangdiễnra, chúngtacầnmộtmơthứcmới. Mơthứcthịnhhànhquanniệmrằngthịtrườngtàichínhlncókhuynhhướngtựtrởvềtrạngtháicânbằnglàquanniệmsailệch ; nóichungchúngtacóthểquynhữngrắcrốihiệnnaychochínhviệchệthốngtàichínhquốctếlâunayđãbịpháttriểndựatrênmơthứcđó. Mơthứcmớimàtơiđềxuấtkhơngchỉgiớihạnvớithịtrườngtàichính. Nógiảiquyếtmốiquanhệgiữatưduyvàthựctại, vànóchorằngnhậnthứcsaivàdiễngiảisaiđóngvaitrịchủchốttrongviệchìnhthànhnênlốiđicủalịchsử. TơiđãbắttayvàopháttriểnkhungkháiniệmnàykhicịnlàmộtsinhviêncủaTrườngKinhtếLondon ( LondonSchoolofEconomics ) trướckhi tham gia năng động vào thị trường tài chính. Như trước kia tơi từng viết, tơi chịu ảnhhưởngrấtlớntừtriếthọccủaKarlPopper, vàchínhthếmàtơiđặtnghivấnvớinhữnggiảđịnhmàdựatrênđóngườitapháttriểnlýthuyếtvềcạnhtranhhồnhảo, đặcbiệtlàgiảđịnhvềthơngtinhồnhảo. Tơiđãnhậnrarằngcácthànhviênthịtrườngkhơngthểraquyếtđịnhmàchỉdựatrênthơngtin, vànhậnthứcthiênlệchcủahọcónhữngcáchảnhhưởngđếnkhơngchỉgiácảthịtrườngmàcịncảnhữngyếutốcănbảnmàgiácảđượccholàcầnphảnánh. Lậpluậncủatơilàtưduycủacácthànhviêncómộtchứcnăngkép. Mộtmặt, họtìmcáchđểhiểutìnhhuốngcủamình. Tơigọiđólàchứcnăngnhậnthức. Mặtkhác, họcốgắngthayđổitìnhhuốngấy. Tơigọilàchứcnăngthamdựhaychứcnăngthaotúng. Haichứcnăngnàyhoạtđộngtráichiều, vàtrongmộtvàihồncảnhchúngcóthểtươngtácvớinhau. Tơigọiđâylàtínhphảnhồitươngtác. Khitrởthànhmộtthànhviênthịtrườngrồi, tơiđãápdụngkhungkháiniệmcủamìnhlêncácthịtrườngtàichính. Nóchophéptơicóđượcsựhiểubiếttốthơnvềnhữngqtrìnhmàbanđầulàtựthổibùnglêncịnvềsaucùngthìlạitựphátánxuốngcủachutrìnhbùng-vỡ, vàtơiđãlợidụngsựhiểubiếtnàytrongvaitrịcủamộtnhàquảnlýquỹđầutưphịnghộ. TơiđãpháttriểnthuyếtphảnhồinàytrongcuốnsáchđầutiêncủamìnhlàGiảkimthuậtTàichính ( TheAlchemyofFinance ) đượcxuấtbảnnăm1987. Tuycuốnsáchnàythuhútđượcmộtđámđơngngưỡngmộnhưnggiớihànlâmkhơngcoithuyếtphảnhồilànghiêmtúc. Chínhtơicũngnghingờkhơnghiểunhữngđiềutơinóicómớivàcóýnghĩahaykhơng. Xétchocùng, tơiđangcốgiảiquyếtmộttrongnhữngvấnđềcănbảnnhấtvàđãđượcnghiêncứukỹnhấtcủatriếthọc, vàtấtcảnhữnggìngườitacóthểnóivềvấnđềnàythìcólẽhọđãnóihếtrồi. Tuyvậykhungkháiniệmcủatơiđốivớiriêngtơivẫnrấtquantrọng. Nóđãdẫnđườngchotơicảkhikiếmtiềnlúclànhàquảnlýquỹvàkhitiêutiềnlàmviệcthiện, vànóđãtrởthànhmộtphầncănbảncủaconngườitơi. Khicuộckhủnghoảngtàichínhbùngnổ, tơiđãkhơngcịntrựctiếpquảnlýquỹcủamìnhnữa, saukhiđãchuyểnđổinótừmộtquỹđầutưphịnghộxơngxáosangthànhmộtquỹtrợvốnhiềnlànhhơn. Tuynhiên, cuộckhủnghoảngnàyđãbuộctơiphảichútâmlạivàothịtrườngtàichính, vàtơiđãtrởnêntíchcựctrongviệcracácquyếtđịnhđầutư. Vàocuốinăm2007, tơiquyếtđịnhviếtmộtquyểnsáchphântíchvàgiảithíchtìnhhìnhhiệntại. Độnglựckhiếntơiviếtlàbasuynghĩsau. Thứnhất, cầnphảicómộtmơthứcmớiđểhiểuđượcnhữnggìđangdiễnra. Thứnhì, thamgiavàomộtnghiêncứunghiêmtúcsẽcólợichocácquyếtđịnhđầutưcủatơi. Thứba, quaviệcđưaramộtcáinhìnsángsuốtđúnglúcvềthịtrườngtàichính, tơisẽđảmbảođượcviệclýthuyếtphảnhồicuốicùngcũngnhậnđượcsựđánhgiánghiêmtúc. Thậtkhóđểmộtlýthuyếttrừutượngthuhútđượcsựchúý, nhưngmọingườihiệnđangcựckỳquantâmđếnthịtrườngtàichính, đặcbiệtlàkhithịtrườngđanggặpkhókhăn. TơiđãtừngdùngthịtrườngtàichínhnhưmộtphịngthínghiệmđểthửlýthuyếtphảnhồitrongsáchGiảkimthuậtTàichính ; tìnhthếhiệnthờilàmộtcơhộituyệtvờiđểchứngtỏtầmquantrọngvàtínhxácđángcủathuyếtấy. Trongbasuynghĩtrênthìsuynghĩthứbaảnhhưởngmạnhnhấtđếnquyếtđịnhxuấtbảnsáchnàycủatơi. Việctơicónhiềuhơnmộtmụcđíchkhiviếtđãlàmchosáchnàyphứctạphơnlànếunhưnóchỉtậptrungvàocuộckhủnghoảngtàichínhđangdiễnra. Chophéptơiđượcgiảithíchngắngọncáchthuyếtphảnhồiápdụngvàocuộckhủnghoảngnày. Tráivớilýthuyếtkinhtếhọccổđiểnvẫngiảsửcóthơngtinhồnhảo, trênthựctếcảnhữngthànhviênthịtrườnglẫncácgiớichứctàikhóavàtiềntệđềukhơngthểđưaraquyếtđịnhchỉdựatrênthơngtin. Nhữngnhậnthứcsaivàđánhgiásaicủahọảnhhưởngtớigiácảthịtrường, vàquantrọnghơnlàđếnlượtgiácảthịtrườnglạiảnhhưởngtớinhững “ yếutốcơbản ” màgiácảđượccholàphảiphảnánh. Giácảthịtrườngkhơngđitrệchkhỏitrạngtháicânbằnglýthuyếttheocáchngẫunhiên, nhưmơthứchiệnnayquanniệm. Gócnhìncủathànhviênvàcủagiớiquảnlýthịtrườngkhơngbaogiờtươngđồngvớitìnhhìnhhiệntại ; haynóicáchkhácthìthịtrườngkhơngbaogiờđạttớitrạngtháicânbằngmàlýthuyếtkinhtếhọcđềra. Cómộtmốiliênhệhaichiềumangtínhphảnhồigiữanhậnthứcvàthựctế ; mốiliênhệấycóthểkhởiphátnhữngqtrìnhmàbanđầulàtựthổibùnglêncịnvềsaucùngthìlạitựphátánxuốngcủachutrìnhbùng-vỡ, cịnđượcgọilàcác “ bongbóng ”. Mọibongbóngđềubaogồmmộtxuthếvàmộtngộnhậntươngtáctheophươngthứcphảnhồi. CómộtbongbóngtrongthịtrườngđịaốcHoaKỳnhưngcuộckhủnghoảnghiệntạikhơngđơnthuầnlàmộtvụvỡbongbóngđịaốc. Cuộckhủnghoảngnàylớnhơnnhữngcuộckhủnghoảngtàichínhchukỳmàchúngtatừngtrảiquatrongđời. Tấtcảnhữngcuộckhủnghoảngnhưthếđềulàmộtphầncủacáimàtơigọilà “ siêubongbóng ” – mộtqtrìnhphảnhồidàilâulớndầnlêntrongkhoảnghaimươilămnămqua. Qtrìnhnàybaogồmmộtxuthếchínhlàsựphìnhđạitíndụngvàmộtngộnhậnchínhlàchủthuyếtthịtrườngtựdo ( cịngọilàlaissez-fairehồithếkỷ19 ), chorằngphảiđểchothịtrườngđượctựvậnhành. Nhữngkhủnghoảngtrướckialànhữngthínghiệmthànhcơngđểcủngcốthêmcảcáixuthếchínhlẫncáingộnhậnchính. Khủnghoảnghiệntạiđánhdấumộtbướcngoặtmàquađóthìcảxuthếvàngộnhậnđềukhơngcịntrụvữngđượcnữa. Tấtcảnhữngđiềunàycầnđượcgiảithíchkỹhơn. Saukhiđưarabốicảnh, tơisẽdànhphầnđầu của quyển sách này cho triết lý phản hồi – một triết lý vượt ra khỏi thị trường tàichính. Những người chỉ chăm sóc tới cuộc khủng hoảng cục bộ hiện tại sẽ thấy phần này khó đọc, nhữngngườichịukhóđọctiếpthìtơihyvọngsẽthấyviệclàmthếlàbõcơng. Phầnnàychứađựngmốiquantâmchínhcủatơi, cơngviệccủacảđờitơi. Độcgiảtừngđọcnhữngquyểnsáchtrướccủatơisẽnhậnthấytơicólặplạimộtsốđoạntừnhữngquyểnsáchấy, bởivìquanđiểmcủatơiđếnnayvẫngiữngun. Phầnhaicủaquyểnsáchsửdụngcảkhungkháiniệmlẫnkinhnghiệmthựctiễncủatơivớivaitrịlàmộtnhàquảnlýquỹđầutưđểminhxácchohồncảnhhiệntại. BốicảnhChúngtacóthểchínhthứccoithángTámnăm2007làđiểmbùngnổcủacuộckhủnghoảngtàichínhhiệntại. Đólàkhicácngânhàngtrungươngphảicanthiệpđểcấpthanhkhoảnchohệthốngngânhàng. TheotrìnhtựnhưBBCđãtườngthuật : [ 1 ] – Ngày6thángTám, AmericanHomeMortgage, mộttrongnhữngcơngtychovaythếchấpđịaốcđộclậplớnnhấtHoaKỳ, đãratịatunbốphásảnsaukhiđuổiviệcphầnlớnnhânviên. CơngtynóirằnghọlànạnnhâncủatìnhtrạngtrìtrệtrênthịtrườngnhàởHoaKỳgiốngnhưnhiềungườichovayvàđivaynợnhàdướichuẩnkhác. – Ngày9thángTám, cácthịtrườngtíndụngngắnhạnđóngbăngsaukhimộtngânhànglớncủaPháplàBNPParibasphongtỏabaquỹđầutưtrịgiá2tỉeurocủanó, vớilýdolàcónhữngrắcrốitrongkhuvựcchovaythếchấpđịaốcdướichuẩnHoaKỳ. BNPnóirằnghọkhơngthểtínhđượcgiátrịtàisảncủacácquỹnàynữavìthịtrườngcủachúngđãbiếnmất. NgânhàngTrungươngchâuÂuđãbơm95tỉeurovàohệthốngngânhàngkhuvựcsửdụngđồngeurođểgiảmbớtcăngthẳngtrongviệccạnkiệttíndụnggâyrabởicáckhoảnvaydướichuẩn. CụcDựtrữLiênbangHoaKỳvàNgânhàngTrungươngNhậtBảncũngcónhữngbướcđitươngtự. – Ngày10thángTám, NgânhàngTrungươngChâuÂuđãcấpthêm62tỉeurochocácngânhàng. CụcDựtrữLiênbangMỹnóihọsẽcungcấpđủtíndụngquađêmcầnthiếtđểđốiphóvớitìnhtrạngcạntíndụng. – Ngày13thángTám, NgânhàngTrungươngchâuÂuđãbơm47, 7 tỉeurovàothịtrườngtiềntệ, làlầnthứbabơmtiềntrongvịngchừngđóngàylàmviệc. CácngânhàngtrungươngcủaMỹvàNhậtcũngbơmtiềnlêncaovượtmứctrướcđó. GoldmanSachsnóisẽbơm3tỉUSDvàomộtquỹphịnghộđãbịđánhgụcbởitìnhtrạngcạntíndụngđểvựclạigiátrịcủaquỹnày. – Ngày17thángTám, CụcDựtrữLiênbangMỹcắttỉsuấtchiếtkhấu ( lãisuấtmàcơquannàychocácngânhàngvay ) mộtnửađiểmphầntrămđểgiúpcácngânhàngđốiphóvớinhữngkhókhănvềtíndụng. ( Nhưngviệcnàychẳnggiúpđượcgì. Hậuquảlàcácngânhàngtrungươngcủacácnướcpháttriểncuốicùngthìđãbơmtiềntrêndiệnrộngtrongmộtthờigiandài, vàchấpthuậnnhậnthếchấplàchứngkhốnnhiềuhơnbấtkỳkhinàotronglịchsử. ) – Ngày13thángTám, cóthơngtintiếtlộrằngNorthernRock ( ngânhàngchovaythếchấpđịaốclớnnhấtAnhquốc ) đangbênbờvựcmấtkhảnăngchitrả ( vàthơngtinnàyđãgâyramộtvụchạyđuarúttiềnkiểucổđiểntừngânhàngnày-sựviệcxảyralầnđầutiêntrongcảtrămnămquaởAnhquốc ). Khủng hoảng đến từ từ, nhưng người ta đã hoàn toàn có thể trơng đợi nó từ nhiều năm trước. Nó cónguồngốctừcúvỡbongbóngInternetvàocuốinăm2000. CụcDựtrữLiênbang ( Fed ) đốiphóvớiviệcđóbằngcáchcắtgiảmlãisuấtquỹliênbangtừ6, 5 % xuống3, 5 % chỉtrongvịngvàitháng. Tiếpsauđólàvụtấncơngkhủngbốngày11tháng9năm2001. Đểchốnglạisựđổvỡcủanềnkinhtế, Fedtiếptụchạlãisuất-xuốnghẳntớimức1 % vàotháng7năm2003, làmứclãisuấtthấpnhấttrongvịngnửathếkỷqua, vàlãisuấtđứngởmứcđótrongmộtnămtrịn. Suốtbamươimốtthángliêntục, lãisuấtngắnhạncơbảnđượcđiềuchỉnhcholạmphátđãbịâm. Tiềnvayrẻđãsinhrabongbóngđịaốc, bùngnổnhữngvụmuahộiđồngcáccơngty, cùngnhiềuthứqđàkhác. Khicóthểdùngtiềnmiễnphí, ngườichovaydựatrênlýtrísẽcứchovayđếnkhinàokhơngcịnaiđểchovay. Nhữngngườichovayđịaốcnớilỏngcáctiêuchuẩnvàsángchếranhiềuphươngcáchmớiđểkíchthíchkinhdoanhvàtăngthuphí. CácngânhàngđầutưphốWallnghĩrađủloạikỹxảomớiđểđẩyrủirotíndụngsangchocácnhàđầutưkhác, nhưcácquỹlươnghưuvàquỹtươnghỗđangkhátmứclãicao. Họcũngtạoracáccơngcụđầutưkếtcấu ( StructuredInvestmentVehicles ) đểchogiữcáckhoảnđầutưởngồibảngcânđốitàisản. Từnăm2000đếngiữanăm2005, giátrịthịtrườngcủanhữngcănnhàcósẵnđãtănghơn50phầntrăm, vàngườitađiêncuồngđixâydựngmới. MerrillLynchđãướctínhrằngkhoảngmộtnửatăngtrưởngGDPcủaMỹvàonửađầunăm2005làdínhlíuđếnnhàcửa, hoặctrựctiếpthơngquaviệcxâynhàvàmuasắmliênquanđếnnhànhưsắmđồđạcmới, hoặcgiántiếpthơngquaviệctiêutiềncóđượctừviệcđảonợnhàsangmứclờithấphơn. MartinFeldstein, cựuchủtịchcủaHộiđồngCốvấnKinhtế, ướctínhrằngtừnăm1997tớinăm2006, ngườitiêudùngđãrútrahơn9ngàntỉđơ-latừgiátrịchủsởhữucủahọtrongnhàmuathếchấp. [ 2 ] MộtnghiêncứudoAlanGreenspanchỉđạovàonăm2005đãướctínhrằngtrongsuốtnhữngnăm2000, tiềnrútratừgiátrịtrongnhàmuathếchấpđãtàitrợcho3 % tấtcảtiêudùngcánhân. Vàoqđầunăm2006, tiềnrútratừgiátrịtrongnhàthếchấpđãđónggópgần10 % chothunhậpkhảdụngcủacánhân. [ 3 ] Giánhàtăngđếnhaiconsốđãsinhrađầucơ. Khigiátrịnhàcửađượckỳvọnglàsẽtăngcaohơnlãisuấtvaytiềnthìngồicănnhàtaởtacịnsởhữuthêmítcănnữa. Vàonăm2005, 40 phầntrămnhàmuavàokhơngphảiđểlàmnơiởthườngxunmàđểđầutưhoặcđểlàmcănthứhai. [ 4 ] Domứctăngthunhậptrungvịthựcvàonhữngnăm2000rấtkém, cáchãngchovayđãtrổđủtàiđểlàmchonhàtrơngcóvẻvừatúitiềnhơn. Nhữngcơngcụphổbiếnnhấtlúcđólàcáckhoảnvaythếchấpmuanhàvớilãisuấtđiềuchỉnh ( AdjustableRateMortgagesARMs ) với “ mồinhử ” làlãisuấttronghainămđầuthấphơncảlãithịtrường. Ngườitanghĩrằng, sauhainăm, khilãisuấtcaohơnbắtđầucóhiệulực, thìtàisảnthếchấpđósẽđượcđemrađảonợ, lợidụnglúcđógiácaohơnvàsinhramộtloạtphímớichongườichovay. Nhữngchuẩnmựctíndụngsụpđổ, vàngườitalàmsaochongaycảnhữngngườicómứcđộxếphạngtíndụngkémcũngdễdàngvayđượctiềnmuanhà ( gọilàkhoảnvaydướichuẩn ), nhiềungườitrongsốhọcũngcóbátănbátđể. Phổbiếnlàloại “ Alt-A ” ( chongườinóidốivay ), vớiíthoặchồntồnkhơngcógiấytờchứngminhthunhập, trongsốđóởmứccựcđoancókhoảnvay “ ninja ” ( connợkhơngnghềnghiệp, khơngthunhập, khơngtàisản ), thườnglàcósựđồnglõacủacảngườimơigiớivàngườichovaytiềnmuanhà. Cácngânhàngbánhếtnhữngkhoảnvaythếchấpnhiềurủironhấtcủamìnhbằngcáchđónggói chúng lại trong những chứng khốn có tên gọi giấy nợ có thế chấp ngân hàng ( Collateralized debtobligations-CDO ). Nhữnggiấynợnàychuyểndịngtiềntừhàngngànkhoảnthếchấpthànhnhữnglơtráiphiếuđược “ khoanh ”, hayxếphạngvớiđủmứcđộrủirovàlợinhuậnphùhợpvớicác “ khẩuvị ” đầutưkhácnhau. Nhữngkhoanhđượcxếphạngcaonhất, cólẽchiếmđến80 % cáctráiphiếu, cócácnguồntiềnchảyvàokháchắcchắnnênsẽđượcbánvớimứcxếphạngAAA. Nhữngtráiphiếuđượcxếphạngthấphơnlàtráiphiếuphảichịurủirotrướcnếucógìxảyranhưngphânlờilạicaohơn. Trênthựctế, cáctaychủnhàbăngvàcáchãngxếphạngtíndụngđãđánhgiáqthấpnhữngrủirohàmchứatrongnhữngthứthậmvơlýnhưcáckhoảnvay “ ninja ” nóitrên. Chứngkhốnhóađượcdựtínhlàsẽgiúpgiảmrủirothơngquaphânhạngrủirovàđadạnghóatrêncơsởvịtríđịalý. Nhưngthậtranhữngbiệnpháptrênlạilàmgiatăngrủirodochúngđã chuyển quyền chiếm hữu của những khoản vay thế chấp ngân hàng từ những ngân hàng nhà nước biết rõ kháchhàngcủamìnhsangnhữngnhàđầutưkhơngbiếtaivàovớiai. Thayvìmộtngânhànghaymộtcơsởtiếtkiệmchấpthuậncấpmộtkhoảntíndụngrồilưunólạitrênsổsáchcủamìnhthìnaycáckhoảnvaylạidocáctaymơigiớilùngkiếmra ; tạmthời “ lưukho ” bởinhững “ ngânhàngchovaythếchấp ” đoảnvốn ; rồiđượcbáncảmớchonhữngngânhàngđầutư, từđâychúngđượcchếbiếnthànhcácCDOs, rồiđượcđóngdấuphânloạichấtlượngbởicáchãngxếphạngvàcuốicùngđượcbánrachocáctổchứcđầutư. Tấtcảthunhập, từchỗtạonguồnbanđầuchotớilầnchuyểnnhượngcuốicùng, đềuđếntừcáckhoảnphívàvìvậykhốilượnggiaodịchcànglớnthìkhoảntiềnthưởngcũngcànglớn. Cáiviễncảnhthuđượcnhiềuphímàkhơngphảichịu rủi ro đáng tiếc đã khuyến khích những thói làm kinh doanh thương mại lỏng lẻo và gian dối. Khu vực dướichuẩn, nơicónhữngkháchhàngthiếukinhnghiệmvàhiểubiết, chứađầynhữnghoạtđộnglừadối. Cáikháiniệm “ lãisuấtnhử ” đãbộclộbảnchấtcủatấntrịđó. Bắtđầukhoảngnăm2005, chứngkhốnhóađãtrởnênmộtcơnđiên. Rấtdễvànhanhđểcóthểtạoranhữngchứngkhốn “ tổnghợp ” giảbộnhưcónhữngrủirocủacổphiếuthậtnhưnglạikhơngphảimấtchiphímuavàthuthậpcáckhoảnchovaythựctế. Cácchứngkhốnđầyrủirovìthếcóthểđượcnhânlênnhiềulần, vượtxakhỏimứccungthựctếtrênthịtrường. CácngânhàngđầutưtáobạolạichianhỏcácCDOthànhcác “ lát ” vàgóichúnglạitrongcácCDOcủaCDOs, haycịngọilàCDO2s. ThậmchícịncócảCDO3s. Những “ lát ” CDOhạngcaonhấtcủanhữngCDOhạngthấpcũngđượcxếphạngtuyệthảoAAA. Theocáchnày, cónhiềukhoảnnợAAAhơnlàcáctàisảnAAA. Vềlúccuối, cácsảnphẩmtổnghợpđãlênđếnhơnmộtnửakhốilượnggiaodịch. Cơncuồngchứngkhốnhóakhơnggiớihạntronglãnhvựcvaythếchấpđịaốcmàlancảsangcáchìnhthứctíndụngkhác. Thịtrườnghàngtổnghợpchắcchắnlàlớnnhấtđượcthiếtlậpbởicáchợpđồnghốnđổivỡnợtíndụng ( Creditdefaultswaps-CDSs ). CơngcụtàichínhtổnghợphuyềnbínàyđượcphátminhtạiChâuÂuvàođầunhữngnăm1990. NhữngCDSđầutiênlànhữnghợpđồngthỏathuậnlậpriênggiữahaingânhàng. NgânhàngA, bênbánsựhốnđổi ( tứclàbênđimuasựbảovệ ), đồngýtrảmộtkhoảnphíhàngnămtrongmộtgiaiđoạncụthểvàinăm, chongânhàngB, đượcgọilàngườimuakhoảnhốnđổi ( đồngthờilàngườibánsựbảovệ ), chomộtdanhmụccáckhoảnnợchunbiệt. NgânhàngBsẽcamkếtbùlạinhữngmấtmátmàngânhàngAphảichịunếutrêndanhmụcnợcónhữngvụvỡnợtrongsuốtthờigianhiệulựccủahợpđồngnày. TrướckhicócácCDS, mộtngânhàngnếumuốnđadạnghóadanhmụccủamìnhthườngsẽcầnmuahaybánnhữngkhoảnnợ, việcnàyvốnrấtphứctạpvìđịihỏiphảicósựchophépcủangườivaytiền ; kếtquảlàhìnhthứcđadạnghóanàyđãtrởnênrấtthơngdụng. Cácđiềukiệnhợpđồngđượcchuẩnhóa, vàgiátrịghisổcủacáchợpđồngđãlênđếnkhoảngmộtngàntỉUSDvàonăm2000. Cácquỹđầutưphịnghộ ( hedgefund ) mạnhmẽbướcvàothịtrườngnàyvàođầunhữngnăm2000. Nhữngquỹđầutưtíndụngchunbiệtđãhoạtđộnghiệuquảnhưcáccơngtybảohiểmkhơngcógiấyphép, thutiềnđóngbảohiểmtrêncácCDOvàcácchứngkhốnkhácmàchúngbảohiểm. Giátrịcủabảohiểmthườngrấtđángngờvìcáchợpđồngcóthểđượcthiếtlậpmàkhơngcầnthơngbáochocácbênđốitác. Thịtrườngtăngtrưởngtheocấpsốnhânchođếnlúc, vềgiátrịdanhnghĩa, nólàmlumờtấtcảcácthịtrườngkhác. GiátrịướctínhmệnhdanhcủacáchợpđồngCDShiệncótrênthịtrườnglà42, 6 ngàntỉUSD. Đểhìnhdungđượcvấnđề, nênbiếtconsốnàytươngđươngvớitổngtàisảncủacácgiađìnhMỹ. VốnhóathịtrườngchứngkhốnMỹlà18, 5 ngàntỉUSD, vàthịtrườngngânkhốMỹchỉcó4, 5 ngàntỉ. Cơncuồngchứngkhốnhóadẫntớisựgiatăngkhổnglồtrongviệcsửdụngphépđịnbẩyđầucơvaynợ. Đểnắmgiữđượccáctráiphiếuthơngthườngđịihỏiphảicókýquỹ10phầntrăm ; trongkhivớikýquỹ1, 5 phầntrămlàđãcóthểgiaodịchcáctráiphiếutổnghợptạoratừCDSs. Điềunàychophépcácquỹđầutưphịnghộtrưngralợinhuậncaobằngcáchkhaithácnhữngkhácbiệtrủirotrêncơsởvaynợ, đẩymứcphíchorủiroxuốngthấp. Điềuđóchắcchắnphảikếtthúctệhại. Đãtừngcótiềnlệđểnoigương. Thịtrườngnợvaycóthếchấp ( CMOs ) bắtđầupháttriểnvàonhữngnăm1980. Vàonăm1994, thịtrườngcủanhữngtráiphiếuđượcxếphạngthấpnhất-bịgọilànhóm “ rácthảiđộchại ” – đãnổtungkhimộtquỹđầutưtrịgiá2tỉUSDđãkhơngthểtnthủđượclệnhtăngtiềnkýquỹ, dẫnđếnsựsụpđổcủacơngtyKidderPeabodyvàtổngthiệthạilênđếnkhoảng55tỉUSD. Nhưngvẫnkhơngcómộthành động nào của giới quản trị kiểm sốt thị trường. Cựu thống đốc Cục Dự trữ Liên bangEdwardM. GramlichđãtừngcảnhbáoriêngchoChủtịchCụcDựtrữLiênbangAlanGreenspanvềhànhvilạmdụngtrongthịtrườngchovaythếchấpđịaốcdướichuẩnvàonăm2000, nhưnglời cảnh báo nhắc nhở bị gạt qua một bên. Năm 2007, ngay trước khi cuộc khủng hoảng cục bộ bùng nổ, Gramlichđãcơngkhainóiranhữngloâucủamìnhvàxuấtbảnmộtquyểnsáchvềbongbóngnợdướichuẩn. CharlesKindleberger, mộtchungiavềbongbóng, cũngđãcảnhbáovềbongbóngđịaốcvàonăm2002. MartinFeldstein, PaulVolcker ( cựuchủtịchCụcDựtrữLiênbang ), vàBillRhodes ( mộtquanchứccaocấpcủaCitibank ) đềutừngđưaranhữngcảnhbáongượcdịng. NourielRoubinicũngđãtiênđốnrằngbongbóngđịaốccóthểdẫntớimộtcuộcsuythốivàonăm2006. Nhưngkhơngmộtai, kểcảtơi, thấytrướcđượcbongbóngấycóthểlớnđếncỡnàovàkéodàiđếnbaolâu. NhưtờWallStreetJournalmớiđâyđãnhậnxét, nhiềuquỹđầu tư đã chọn vị thế đánh cược là nhà đất sẽ hạ giá, nhưng “ những quỹ này phải chịu nhữngkhoảnthiệthạiđauđớntrongkhichờthịtrườngđịaốcsụpđổ ” tớimứcmàđasốđànhphảibỏcácvịthếđó. [ 5 ] Nhữngdấuhiệucủakhủnghoảngbắtđầunởrộngayđầunăm2007. Ngày22thángHai, HSBCsathảingườiđứngđầubộphậnchovaythếchấpđịaốctạiMỹcủangânhàngnày, chấpnhậncáckhoảnthiệthạilênđến10, 8 tỉUSD. Ngày9thángBa, DRHorton, cơngtyxâycấtnhàlớnnhấtcủaMỹ, đãcảnhbáovềnhữngthiệthạidocáckhoảnvaythếchấpdướichuẩn. Ngày12thángBa, cổphiếucủaNewCenturyFinancial, mộttrongnhữnghãngchovaydướichuẩnlớnnhất, đãbịbuộcphảingưnggiaodịchdongườitasợrằnghãngnàyđangtiếnđếnbờphásản. Ngày13thángBa, báocáochobiếtnhữngkhoảntrảchậmtrênthếchấpvàtịchbiênnhàxiếtnợđãtăngđếnnhữngtầmcaomới. Ngày16thángBa, AccreditedHomeLenderHoldingđưadanhmụcnợdướichuẩnđánggiá2, 7 tỉUSDcủamìnhraraobánvớimứcgiảmgiárấtcaođểlấytiềnmặtchokinhdoanh. Ngày2thángTư, NewCenturyFinancialnộpđơnxinđượcbảohộtheoChương11luậtphásảnsaukhiđãbịbuộcphảimualạihàngtỉUSDnợxấu. [ 6 ] Vàongày15thángSáunăm2007, BearStearnsthơngbáorằnghaiquỹđầutưphịnghộlớnchunvềvaythếchấpđanggặpkhókhăntrongviệcđóngtiềnkýquỹtheolệnh. Bearmiễncưỡnglậpramộtdịngtíndụngtrịgiá3, 2 tỉUSDđểcứumộtquỹ, cịnquỹkiađànhđểchosụp. Tàisảncủacácnhàđầutư, trịgiá1, 5 tỉUSD, gầnnhưmấttrắng. ThấtbạicủahaiquỹđầutưchunvềvaythếchấpcủaBearStearnsvàothángSáulàmrúngđộngmạnhcácthịtrường, nhưngChủtịchBenBernankecủaCụcDựtrữLiênbangMỹvàcácquanchứccaocấpkhácđãlạitrấnancơngchúngrằngrắcrốicủacủatíndụngdướichuẩnlàmộthiệntượngkhubiệt. Giácảổnđịnhlại, tuynhiêncácluồnghungtinvẫntiếptụckhơnggiảm. Cho đến tận 20 tháng Bảy, Bernanke vẫn ước tính rằng thiệt hại trong khu vực dướichuẩnchỉởkhoảngmức100triệuUSD. KhiMerrillLynchvàCitigroupxóabỏnhữngkhoảnnợthếchấpđượcbảođảmkhỏisổsáchcủatậpđồn, thịtrườngthựcsựthởphàonhẹnhõm. VàogiữathángBảy, chỉsốS và P500lạicịnđạtmộtđỉnhcaomới. ChỉtớiđầuthángTámthìcácthịtrườngtàichínhmớithựcsựhoảngsợ. ThậtchốngvángkhiBearStearnsnộpđơnxinbảohộphásảnchohaiquỹđầutưchunvềtíndụngdướichuẩnvàngănkhơngchokháchhàngrúttiềntừmộtquỹthứba. Nhưđãnói, trướcđóBearStearnsđãcốcứunhữngtổchứcnàybằngcáchcấpthêm3, 2 tỉUSD. Mộtkhicuộckhủnghoảngbùngnổ, thịtrườngtàichínhcũnglộdiệnnhanhđếnchóngmặt. Cứcáigìcóthểđisaiđượcthìđềuđisai. Mộtsốlượnglớnđếnkhơngngờnhữngyếukémđượcbộclộtrongmộtkhoảngthờigianđặcbiệtngắn. NhữngrắcrốicủakhuvựcthếchấpdướichuẩnchẳngmấychốcđãlansangcảkhuvựcCDOs, đặcbiệtlànhữngCDOstổnghợpđượclậpratừnhữngláttrêncùngcủatàisảnthếchấpdướichuẩn. BảnthâncácCDOskhơngphảilàthứgiaodịchđượcngay, nhưnglạicócácdanhmụcgiaodịchđượcbaogồmcácnhánhCDOkhácnhau. Nhữngnhàđầutưtìmchỗtrốnvànhữngngườibánkhốngtìmkiếmlợinhuậnliềnvộivãbán những hạng mục này, và chúng sụt giá ghê gớm, kéo theo hoài nghi về giá trị của cáckhoanhtráiphiếuCDOskhácnhaumàchúngthểhiện. CácngânhàngđầutưđưanhữngvịthếđầutưlớnchocácCDOsrangồibảngcânđốitàisản, vàotrongnhữngcáigọilàcơngcụđầutưkếtcấu ( SIVs ). CácSIVscungcấptàichínhchocáckhoảnđầutưnàybằngcáchpháthànhnhững thương phiếu được bảo vệ bằng gia tài. Khi giá trị của những CDOs bị hoài nghi, thịtrườngchonhữngthươngphiếuđượcđảmbảobằngtàisảnnàycũngbiếnmất, vàcácngânhàngđầutưbuộcphảicứunguycácSIVscủahọ. HầuhếtcácngânhàngđầutưđãmangcácSIVsvàolạitrongbảngcânđốitàisảnvàbuộcphảichấpnhậnnhữngthiệthạilớnkhilàmvậy. Cácngânhàngđầutưcũngđangngồitrênnhữngcamkếtlớnvềchovayđểmuacáccơngty. Bìnhthườngrahọsẽgóinhữngkhoảnchovaynàylạithànhcácchứngtừdựatrêncáckhoảnvaycóthếchấp ( CLOs ) vàbánchúngđi, nhưngthịtrườngCLOcũngbịngưngtrệcùngvớithịtrườngCDO, vàcácngânhàngđànhngồiơmmộtgóitrịgiákhoảng250tỉUSD. VàingânhàngchophépcácSIVscủamìnhphásản, vàmộtsốđànhhủybỏtráchnhiệmtàitrợchocácvụmuabáncơngty. Điềunày, cùngvớikíchcỡcủanhữngkhoảnmấtmátmàcácngânhàngphảichịu, đãlàmthịtrườngchứngkhốnphátđiên, vàkhiếncácgiaođộnggiátrởnênhỗnloạn. Nhữngquỹđầutưgọilàdunghịa, vẫnkhaithácnhữngkhácbiệtnhỏtronggiácảthịtrườngbằngcáchsửdụngtỉlệvayvốncao, đãkhơngcịnởthếdunghịađượcnữavàphảigánhchịunhữngthiệthạibấtthường. Mộtvàiquỹđầutưcótỉlệvốnvaycaođãbịxóasổ, pháhỏngcảthanhdanhnhữngcơngtybảotrợchochúngvàkéotheocácvụkiệntụng. Tấtcảnhữngđiềutrênđãtạoramộtáplựckhổnglồlênhệthốngngânhàng. Cácngânhàngphảiđưathêmcácmụcmớivàobảngcânđốicủamìnhtronglúcgốcvốncủahọbịhaohụtvìnhữngthiệthạikhơnglườngtrước. Cácngânhànggặpkhókhăntrongviệcđánhgiámứcđộphơinhiễmvớirủirocủachínhmình, vàthậmchícịnkhóhơntrongviệcướclượngmứcđộbịảnhhưởngcủacácđốitác. Hậuquảlàhọlưỡnglựchonhauvayvàhăngháicấtgiấuthanhkhoản. Lúcđầu, cácngânhàngtrungươngthấykhómàbơmđủthanhkhoảnvìcácngânhàngthươngmạitránhkhơngchịudùngbấtkỳtiệníchnàomàphảigánhtheomộttráchnhiệm, vàhọcũnglưỡnglựkhơngmuốngiaodịchvớinhau. Nhưngcuốicùng, ngườitacũngvượtquađượcnhữngtrởngạinày. Xétchocùng, nếunhưcómộtviệcmàcácngânhàngtrungươngbiếtcáchlàmthìđólàcungcấpthanhkhoản. ChỉcóNgânhàngAnhlàphảigánhchịuthấtbạitrongnỗlựcgiảicứuNorthernRock-mộthãngchovaythếchấpqsức. Nỗlựccứunguycủanóđãgâyratìnhtrạngđổxơtớirúttiềnởngânhàngnày. CuốicùngNorthernRockbịquốchữuhóavàcácnghĩavụnợcủanóđượccộngvàovớinợquốcgia, đẩyLiênhiệpAnhvượtkhỏinhữnggiớihạndoThỏaướcMaastrichtđãđặtra. Mặcdầuđãđượccungcấpthanhkhoản, cuộckhủnghoảngvẫnkhơngchịugiảm. Biênđộtíndụngtiếptụcmởrộng. Hầuhếtcácngânhànglớn-Citigroup, MerrillLynch, LehmanBrothers, BankofAmerica, Wachovia, UBS, CreditSuisse-đềuthơngbáoxóanhữngkhoảnthiệthạilớnkhỏisổsáchtrongqtư, vàhầuhếtđềurachỉdấulàsẽtiếptụclàmvậyvàonăm2008. CảAIGvàCreditSuisseđềucónhữngthơngbáosơbộvềthiệthạicủaqtư, nhữngconsốmàsauđóhọchỉnhđichỉnhlại, gâymộtấntượngkhơngcịngìphảinghingờnữarằnghọđãmấtkiểmsốtbảngcânđốitàisảncủamình. Ngày25thángGiêng, 2008, thươngvụthiệthại7, 2 tỉUSDđượcSociétéGénéralethơngbáo, cùnglúcvớiđợtbántháotrênthịtrườngchứngkhốnvàsựkiệnlãisuấtquỹliênbangcắtliềnmộtlúc75điểmcơbảntámngàytrướckhidiễnracuộchọpđịnhkỳ-tạiđóngườitalạicắtlãisuấtthêm50điểmcơbảnnữa. Đâylàchuyệnchưatừngcó. Tìnhtrạngkiệtquệlantừbấtđộngsảndâncưsangnợthẻtíndụng, nợmuaơtơ, vàbấtđộngsản thương mại. Rắc rối tại những cơng ty bảo hiểm một mô hình, về truyền thống lịch sử vốn làchunvềtráiphiếuđơthịnhưnglạimạohiểmthamgiavàoviệcbảohiểmnhữngsảnphẩmtổnghợpvàkếtcấu, đãkhiếnchothịtrườngtráiphiếuđơthịsụpđổ. Mộtvấnđềchưagiảiquyếtđượccịnlớnhơnđanghiệnratrênthịtrườnghốnđổivỡnợtíndụng ( CDS ). Trong nhiều thập niên qua, Hoa Kỳ đã bảo đảm an toàn vượt qua nhiều cuộc khủng hoảng cục bộ tài chínhquantrọng, nhưkhủnghoảngchovayquốctếnhữngnăm1980vàkhủnghoảngquỹtíndụngđầunhữngnăm1990. Nhưngcuộckhủnghoảnghiệntạicómộtđặcđiểmhồntồnkhác. Nólantừphânkhúcnàysangphânkhúckháccủathịtrường, đặcbiệtlànhữngphânkhúcsửdụngnhữngcơngcụtổnghợpvàkếtcấumớiđượcsángtạora. Cảmứcđộphơinhiễmvớirủirovàgốcvốncủacáctổchứctàichínhlớnđềubịđặtnghivấn, vànhữngsựbấtđịnhchắcsẽcịnchưađượcgiảiquyếttrongmộtthờigiandàinữa ,. Điềuđóđangđedọaviệcvậnhànhbìnhthườngcủahệthốngtàichínhvàrấtcóthểsẽgâyranhữnghệlụylâudàichokhuvựcsảnxuất. Cảthịtrườngtàichínhvàcácgiớichứccóthẩmquyềnvềtàichínhđềuđãqchậmđểnhậnthứcrarằngkhuvựcsảnxuấtchắcchắnsẽbịảnhhưởng. Thậtkhóhiểulàtạisaohọlạikhơngnhậnrađiềunày. Nềnkinhtếsảnxuấtđượckíchthíchnhờmởrộngtíndụng. Vậytạisaokhithắt chặt tín dụng thanh toán thì nó lại khơng bị tác động ảnh hưởng theo hướng xấu đi. Người ta khơng thểkhơngkếtluậnrằngcảgiớichứccóthẩmquyềnvềtàichínhlẫnnhữngthànhviênthịtrườngđềumắcphảinhữngngộnhậncănbảnvềcáchvậnhànhcủacácthịtrườngtàichính. Nhữngngộnhậnnàytựchúngthểhiệnkhơngchỉtrongsựbấtlựcđểhiểuđượccáigìđangdiễnramàcịntrongviệclàmnảysinhranhữngtháiq, làgốcrễcủakhủnghoảngtrênthịtrườnghiệnnay. Trong Phần 1, tơi sẽ trình diễn khung khái niệm giúp hiểu được cách quản lý và vận hành của những thịtrườngtàichính. TrongPhần2, tơisẽápdụngkhungkháiniệmnàyvàothờikhắchiệntạicủalịchsử. PHẦNI : TổngQuanCHƯƠNG1 : ÝTưởngCốtLõiĐiểm xuất phát của tôi là hiểu biết của tất cả chúng ta về quốc tế mà tất cả chúng ta đang sống vốn dĩkhơnghồnhảo, dochúngtalàmộtphầncủacáithếgiớimàchúngtađangtìmcáchhiểu. Cóthểcịnnhữngtácnhânkháccanthiệpđếnkhảnăngthâunhậntrithứccủachúngtavềthếgiớitựnhiên, nhưngviệcchúngtalàmộtphầncủacáithếgiớiđóđãđặtramộtchướngngạikhổnglồchosựhiểubiếtnhữngvấnđềvềconngười. Cóhaichứcnăngkhácnhautrongviệchiểumộthồncảnhvàthamdựvàohồncảnhđó. Mộtmặt, conngườitìmcáchhiểucáithếgiớinơihọđangsống. Tơigọiđólàchứcnăngnhậnthức. Mặtkhác, conngườilntìmcáchgâyảnhhưởnglênthếgiớivàthayđổinóđểlàmlợichomình. Tơiđãtừnggọiđâylàchứcnăngthamdự, nhưngnaytơithấygọiđólàchứcnăngthaotúngthìthíchhợphơn. [ 7 ] Nếuhaichứcnăngnàytáchbiệtkhỏinhauthìchúngsẽđạtđượcmụcđíchcủachúngmộtcáchhồnhảo : sựhiểubiếtcủanhữngngườithamdựkhiấyđượccoilàtrithức, vànhữnghànhđộngcủahọđemlạinhữngkếtquảmongmuốn. Vìlýdođó, ngườitarấtdễbịcámdỗđểđặtđịnhđềrằnghaichứcnăngnàytrênthựctếvậnhànhriêngbiệtvớinhau. Quảthực, giảđịnhđóđãtừngđượcđặtra, rõràngnhấtlàtronglýthuyếtkinhtế. Nhưngkhơngthểminhbiệnchogiảđịnhđóđược, trừtrongmộtsốtrườnghợpngoạilệmànhữngngườithamgiacómộtnỗlựcđặcbiệtđểgiữchohaichứcnăngnàyđượctáchbiệtkhỏinhau. Điềuđócóthểđúngtrongtrườnghợpcácnhàkhoahọcxãhộitậptrungcốnghiếnchoviệctheođuổitrithức, nhưnglạikhơngđúngvớinhữngngườithamgiavàonhữngsựkiệnmàcácnhàkhoahọcxãhộiđemnghiêncứu. Vìnhữnglýdomàtơisẽtrìnhbàysaunày, cácnhàkhoahọcxãhội, đặcbiệtlàcácnhàkinhtếhọc, thườnglờđithựctếnày. Khicảhaichứcnăngcùngđồngthờivậnhành, chúngcóthểcanthiệplẫnnhau. Đểchứcnăngnhậnthứccóthểsảnsinhtrithức, nóphảicoinhữnghiệntượngxãhộilàcósẵnmộtcáchđộclập ; chỉkhiđócácsựkiệnmớiđượccoilàcácdữkiệnđểngườiquansátcóthểđưaracácnhậnđịnhtươngxứngvớichúng. Tươngtựvậy, cácquyếtđịnhcầnđượcdựatrêncơsởtrithứcđểmanglạinhữngkếtquảmongmuốn. Nhưngkhicảhaichứcnăngnàyvậnhànhđồngthờithìnhữnghiệntượngsẽbaogồmkhơngchỉcácdữkiệnmàcịncảnhữngýđịnhvàkỳvọngvềtươnglai. Qkhứcóthểchỉcómộtnhưngtươnglaithếnàolạiphụthuộcvàoquyếtđịnhcủanhữngngườithamdự. Hệquảlànhữngngườithamdựkhơngthểquyếtđịnhmàchỉdựatrêntrithức, bởivìhọphảixửlýkhơngchỉnhữngdữkiệnqkhứvàhiệntạimàcịncảnhữngsựviệcngẫunhiênliênquanđếntươnglai. Trongnhữnghồncảnhxãhội, vaitrịcủaýđịnhvàkỳvọngvềtươnglaiđãthiếtlậpnênmộtmốiliênhệhaichiềugiữatưduycủanhữngngườithamdựvớihồncảnhmàhọthamdự, điềunàycómộthệquảtaihạichocảhai : nóđưavàotrongdịngchảycácsựkiệnmộtyếutốngẫunhiênhaybấtđịnh, vànóngănkhơngchoquanđiểmcủanhữngngườithamdựđượccoilàtrithức. Đểmộthàmcóthểđượccoilàxácđịnh, nócầncómộtbiếnsốđộclậpxácđịnhgiátrịcủabiếnsốphụthuộc. Trongchứcnăngnhậnthức, tìnhtrạnghiệntạicủacácvấnđềđượccoilàbiếnsốđộclập, vàquanđiểmcủanhữngngườithamdựđượccoilànhữngbiếnsốphụthuộc ; vớichứcnăng thao túng thì ngược lại. Trong những hồn cảnh có tính phản hồi, mỗi công dụng nàytướcđicủachứcnăngkiabiếnsốđộclậpvẫncầnđểtạonênnhữngkếtquảxácđịnh. Tơiđãđặtchosựcanthiệphaichiềunàymộtcáitên : tínhphảnhồi. Đặcđiểmchínhcủacáchồncảnhphảnhồilàsựthiếutươngxứnggiữaquanđiểmcủanhữngngườithamdựvớitìnhtrạnghiệntại. Lấythídụthịtrườngchứngkhốn. Khimuabáncổphiếu, ngườitacónhữngmongđợivềgiácổphiếutươnglai, nhưnggiánàylạitùythuộcvàochínhnhữngkỳvọngcủanhàđầutư. Khơngthểcoinhữngkỳvọngnàylàtrithức. Khơngcótrithức, nhữngngườithamdựphảiđưamộtyếutốphánđốnhaythiênvịvàotrongviệcraquyếtđịnhcủamình. Vàhệquảlàkếtquảcóthểkhácrấtxavớikỳvọng. Lýthuyếtkinhtếhọcđãcốgắngrấtnhiềuđểloạitínhphảnhồirakhỏitrọngtâmcủanó. Banđầu, cácnhàkinhtếhọccổđiểnđơngiảnchorằngnhữngthànhviênthịtrườngkhiraquyếtđịnhlàdựatrêntrithức ( thơngtin ) hồnhảo : mộttrongnhữngđịnhđềcholýthuyếtcạnhtranhhồnhảochínhlàthơngtinhồnhảo. Xâydựngtrênnhữngđịnhđềđó, cácnhàkinhtếhọcđãlậpnênđườngcầuvàđườngcungrồitunbốrằngnhữngđườngcongnàychiphốiquyếtđịnhcủanhữngngườithamdự. Khimơhìnhnàybịchỉtrích, họbènẩnnáuđằngsaumộtquyướcphươngphápluận. LionelRobbins, giáosưcủatơiởtrườngKinhtếLondon, lậpluậnrằngkinhtếhọcchỉquantâmtớimốiquanhệgiữacungvàcầu, cịnnhữnggìthamgiavàoviệctạonêncungvàcầuđóthìnằmngồiphạmvicủanó. [ 8 ] Bằngviệccoicungvàcầulàcósẵnmộtcáchđộclập, ơngđãloạibỏkhảnăngcóthểcómộtmốiquanhệphảnhồiqualạigiữahaiyếutốđó. Lốitiếpcậnnàyvềsaubịđẩytớimứccựcđoanlàthuyếtkỳvọnghợplý ; thuyếtnàyđãxoaysởđểcóthểđạttớikếtluậnrằnggiácảthịtrườngtrongtươnglaicóthểđượcxácđịnhmộtcáchđộclậpvàkhơngbịphụthuộcvàonhữngthiênkiếnvàngộnhậnphổbiếncủacácthànhviênthịtrường. Tơichorằngthuyếtkỳvọnghợplýđãgiảithíchsaihồntồncáchthịtrườngtàichínhvậnhành. Mặcdầuthuyếtkỳvọnghợplýkhơngcịnđượcgiới “ phihànlâm ” coitrọng, nhưngcáiýtưởngrằngthịtrườngtàichínhcóthểtựđiềuchỉnhvàcóxuhướngđạttớitrạngtháicânbằngvẫncịnlàmộtmơthứcphổbiến, trênđónhiềusảnphẩmtàichínhtổnghợpvàmơhìnhlượnggiácóvaitrịchủđạotrongthịtrườngtàichínhđặtnềnmóng. Tơichorằngmơthứcphổbiếnấylàsaivàcầnphảithaynóngaylậptức. Thực tế là những người tham gia không hề ra quyết định hành động dựa vào tri thức. Mối liên hệ haichiềucótínhphảnhồigiữahaihàmnhậnthứcvàthaotúngđãđưavàocảhaihàmmộtyếutốngẫunhiênvàbấtđịnh. Điềunàyđúngvớicảnhữngthànhviênthịtrườnglẫnnhữnggiớichứctàichínhphụtráchchínhsáchkinhtếvĩmơvàcótráchnhiệmgiámsát, điềuphốithịtrường. Cácthànhviêncủacảhainhómđóđềuhànhđộngtrêncơsởmộthiểubiếtkhơnghồnhảovềtìnhhuốngmàhọđangthamdự. Tuykhơngthểloạibỏyếutốbấtđịnhcósẵntrongmốiquanhệphảnhồihaichiềugiữacácchứcnăngnhậnthứcvàthaotúng, nhưngnếuchấpnhậnthựctếnàythìchúngtacóthểcảithiệnhiểubiếtvàkhảnăngthíchnghivớihồncảnhcủachúngtarấtnhiều. Lậpluậnnàyđưatơiđếnvớiýtưởngtrọngtâmtrongkhungkháiniệmcủatơi : tơichorằngcácsựkiệnxãhộicómộtcấutrúckhácvớicáchiệntượngtựnhiên. Trongcáchiệntượngtựnhiêncómộtmốiliênhệnhânquảnốimộtloạtdữkiệnnàytớiloạtdữkiệnsauđó. Trongnhữngsựvụthuộcconngười, cácsựkiệncódiễnbiếnphứctạphơn. Ởđây, mốiliênhệnhânquảkhơngchỉbaogồmnhữngdữkiệnmàcịncảquanđiểmcủanhữngngườithamdựcùngsựtácđộngqualạigiữachúng. Vàobấtcứthờiđiểmnàocũngcómộtmốiquanhệhaichiềugiữacácdữkiệnvàcácquanđiểm : mộtmặt, nhữngngườithamdựtìmcáchđểhiểuđượchồncảnh ( gồmcảcácdữkiệnlẫncácquanđiểm ) ; mặtkhác, họtìmcáchđểảnhhưởngđếnhồncảnh ( cũngbaogồmcảcácdữkiệnlẫncácquanđiểm ). Sựtácđộnglẫnnhaugiữachứcnăngnhậnthứcvàchứcnăngthaotúngđãxâmnhậpvàomốiliênhệnhânquả, làmchomốiliênhệnàykhơngdẫndắttrựctiếptừmộtloạtdữkiệnnàysangmộtloạtdữkiệnkhácmàlạiphảnảnhvàảnhhưởngđếnquanđiểmcủanhữngngườithamdự. Donhữngquanđiểmđókhơngtươngxứngvớicácdữkiện, chúngđưavàodiễnbiếncácsựkiệnmộtyếutốbấtđịnhvốnkhơngcótrongcácsựkiệntựnhiên. Yếutốbấtđịnhnàyảnhhưởngđếncảcácdữkiệnlẫnquanđiểmcủanhững người tham gia. Tuy hiện tượng kỳ lạ tự nhiên khơng nhất thiết được xác lập bởi nhữngđịnhluậtkhoahọccógiátrịphổqt, nhưngcácsựkiệnxãhộithìlạicịnítthếhơn. Tơigiảithíchyếutốbấtđịnhhàmchứatrongnhữngsựkiệnxãhộibằngcáchdựavàothuyếttươngxứngvềchânlývàkháiniệmphảnhồi. Phảnhồivẫnđượcdùngtrongluậnlýhọckhinóiđếnmộtmốiliênhệmàmộtvậtcóvớichínhnó. Tơiđãdùngtínhphảnhồitheomộtnghĩacóhơikhácđểdiễntảmộtmốiliênhệhaichiềugiữatưduycủanhữngngườithamdựvớihồncảnhmàhọthamdự. Trithứcđượcthểhiệnbằngnhữngmệnhđềđúng. Mộtmệnhđềlàđúngvàchỉđúngnếunóphùhợpvớicácdữkiện. Đólàđiềumàthuyếttươngxứngvềchânlýnóivớichúngta. Đểthiếtlậpđượcsựtươngxứng, cácdữkiệnvàcácmệnhđềvềchúngphảiđộclậpvớinhau. Đâylàmộtucầukhơngthểđượcthỏamãnkhichúngtalàmộtphầncủathếgiớimàchúngtađanggắnghiểu. Đólàlýdotạisaonhữngngườithamdựkhơngthểraquyếtđịnhdựatrêntrithức. Những gì thiếu về tri thức thì họ phải bù đắp bằng sự suy đoán dựa trên kinh nghiệm tay nghề, bảnnăng, cảm hứng, lễ nghi, hay những ngộ nhận khác. Chính những quan điểm bị thiên lệch vànhữngngộnhậncủangườithamdựđãđưavàodịngchảycủasựkiệnmộtyếutốbấtđịnh. Tấtcảnhữngđiềunàythậtqhiểnnhiên. Điềukhóhiểulàvìsaokháiniệmtínhphảnhồivẫnchưađượcnhiềungườicơngnhận. Trongtrườnghợpthịtrườngtàichínhthìtơibiếtcâutrảlời : tínhphảnhồingăncảncácnhàkinhtếlậpracáclýthuyếtcóthểgiảithíchvàtiênđốnhànhvicủathịtrườngtàichính, giốngcáchmàcácnhàkhoahọctựnhiêncóthểgiảithíchvàtiênđốncáchiệntượngtựnhiên. Đểxâydựngvàbảovệvịthếcủakinhtếhọcnhưmộtngànhkhoahọc, cácnhàkinhtếhọcđãlàmmọicáchđểloạitínhphảnhồirakhỏichủđềcủahọ. KhibướcsangnhữnglĩnhvựckháccủathựctếthìtơikhơngdámchắclắmdokhơngthậtkhátrongmơnTriết. Tơicócảmgiáclàcáctriếtgiađãvậtlộnvớivấnđềnàytheonhiềucáchkhácnhau. Thídụ, Aristotleđãphânbiệtgiữalýtínhlýthuyết ( ởđâylàchứcnăngnhậnthức ) vớilýtínhthựchành ( tứcchứcnăngthaotúng ). Tuynhiênvìlàtriếtgianênhọđãqbậntâmvớichứcnăngnhậnthứcđếnnỗikhơngquantâmđủtớichứcnăngthaotúng. Cáctriếtgiađãnhậnravàxemxéttínhbấtđịnhtrongnhậnthứcgắnliềnvớinhữngmệnhđềtự-quy-chiếu. VấnđềnàyđãđượctriếtgiađảoCretelàEpimenidesđưarakhiơngnóirằngngườiđảoCretelnlnnóidối. NghịchlýcủakẻnóidốicuốicùngđãđưaBertrandRusselltới chỗ phân biệt giữa những mệnh đề tự quy chiếu với những mệnh đề khơng tự quy chiếu. Nhữngtriếtgiaphântíchcũngđãnghiêncứunhữngvấnđềđicùngvới “ hànhvingơntừ ” nhữngmệnhđềcótácđộnglênhồncảnhmàchúngđềcập, nhưngmốiquantâmcủahọlạichủyếutậptrungvàokhíacạnhnhậnthứccủavấnđề. Ngườitađãkhơngthừanhậnrộngrãirằng những sự kiện xã hội có một cấu trúc khác với những hiện tượng kỳ lạ tự nhiên. Trái lại, KarlPopper, ngườimanglạinguồncảmhứngchínhchotơi, cịncơngbốhọcthuyếtvềthốngnhấtphương pháp, tức là cần vận dụng cùng những giải pháp và tiêu chuẩn giống nhau chonghiêncứucáchiệntượngtựnhiênlẫncácsựkiệnxãhội. Dĩnhiên, đókhơngphảilàđiểmduynhấtđượcđưara, nhưngđólàquanđiểmphổbiếncủacácnhàkhoahọcxãhội-nhữngngườikhaokhátcóđượcvịthếnhưcácnhàkhoahọctựnhiên. Khơngphảinhàkhoahọcxãhộinàocũngmongnhưthế. Cácnhànhânloạihọcvàhầuhếtcácnhàxãhộihọcthậmchícịnkhơngcốbắtchướccácnhàkhoahọctựnhiên. Nhưnghọlạicóítảnhhưởnghơnnhữngngườichịubắtchước. Thuyếtphảnhồitìmcáchsoirọimốiquanhệgiữatưduyvàthựctại. Nóchỉápdụngchomộtphânkhúctươngđốihẹpcủathựctại. Tronglĩnhvựccáchiệntượngtựnhiên, cácsựkiệnxảyrađộclậpvớicáimàtanghĩ ; dođókhoahọctựnhiêncóthểgiảithíchvàtiênđốndiễnbiếncácsựkiệnmộtcáchtươngđốichắcchắn. Tínhphảnhồibịgiớihạntronglĩnhvựccủacáchiệntượngxãhội-cụthểhơn, trongnhữnghồncảnhmàởđónhữngngườithamdựkhơngthểlấythuầntrithứclàmcơsởchocácquyếtđịnhcủamình-vàđiềunàyđãtạoranhữngkhókhănchocácngànhkhoahọcxãhộimàcácngànhkhoahọctựnhiênkhơnggặpphải. Tínhphảnhồicóthểđượccắtnghĩanhưmộtvịngtrịnhaymộtvịngphảnhồihaichiềugiữaquanđiểmcủanhữngngườithamdựvớihồncảnhhiệntại. Ngườitaraquyếtđịnhkhơngdựatrênhồncảnhthựcsựmàngườitaphảiđốidiện, màtrênnhậnthứchaydiễngiảicủangườitavềhồncảnhđó. Quyếtđịnhcủahọtácđộnglênhồncảnh ( chứcnăngthaotúng ), vànhữngthayđổicủahồncảnhlạirấtcóthểsẽlàmchohọthayđổinhậnthức ( chứcnăngnhậnthức ). Haichứcnăngnàyvậnhànhcùnglúcchứkhơngliêntiếpnốinhau. Nếuphảnhồilànốitiếp, nósẽtạoramộtchuỗikếtnốixácđịnhduynhấtdẫnthẳngtừdữkiệntớinhậnthức, tớidữkiệnmớivàrồitớinhậnthứcmớivàcứthếmãi. Chínhviệchaiqtrìnhdiễnracùnglúcđãtạoramộtsựbấtđịnhởcảtrongnhậnthứccủanhữngngườithamdựlẫntrongdịngchảythựcsựcủasựkiện. Cáchnhìnnàyvềtínhphảnhồisẽđặcbiệtcóích, nhưchúngtasẽthấy, trongviệchiểubiếtvềhànhvicủathịtrườngtàichính. Dùchúngtacónóivềmộtvịngtrịnhayvềmộtcơchếphảnhồithìkhácbiệtcũngchỉlàvấnđềdiễngiải ; nhưngsựtươngtáchaichiềuđólàcóthực. Cáivịngtrịnđókhơngphảilàmộtsailầmtrongdiễngiải ; ngượclại, lỗisaichínhlàsựphủnhậncáivịngtrịnđó. Thuyếtphảnhồitìmcáchđểsửacáilỗiđó. Nhữngkhókhăncủacácngànhkhoahọcxãhộichỉlànhữngphảnảnhthứcấp, nhợtnhạtcủacáitìnhhuốnggaygomànhữngngườithamdựrơivào. Họcóthểảnhhưởngđếndịngchảycủasựkiện-dotươnglaibịảnhhưởngbởinhữngquyếtđịnhcủahọ-nhưnghọlạikhơngthểraquyếtđịnhdựatrêntrithức. Họbắtbuộcphảihìnhthànhmộtthếgiớiquannhưngthếgiớiquanđólạikhơngtươngxứngvớitìnhtrạngthựctế. Dùcónhậnrađiềuđóhaykhơng, họvẫnbịbắtbuộcphảihànhđộngtrêncơsởnhữngtínđiềukhơngbắtrễtrongthựctế. Diễngiảisaithựctạivànhữngngộnhậnkháccóvaitrịảnhhưởngtớitiếntrìnhcủacácsựkiệnlớnhơnnhiềucáchngườitatưởng. Đóchínhlànhậnthứcmớichủyếumàthuyếtphảnhồimanglại. Cuộckhủnghoảngtàichínhhiệnnaysẽlàmộtthídụthuyếtphục. Trướckhibướcvàotrìnhbàychitiếtlýthuyếtnày, tơinghĩcólẽsẽcóíchnếutơikểlạicáchtơiđãpháttriểnnónhưthếnàotrongsuốtbaonhiêunăm. Nhưđộcgiảsẽthấy, lýthuyếtnàyhìnhthànhtừkinhnghiệmcánhântơi. Tơiđãhọcđượctừkhicịnrấttrẻrằngnhữnghệtưtưởngdựatrênnhữngtiềnđềsailầmcóthểlàmbiếnđổithựctạinhưthếnào. Tơicũngđãhọcđượcrằngcónhữnglúckhơngthểápdụngnhữngquitắcbìnhthường, vànhữnglúcđóthìnhữngđiềubấtthườngtrởthànhnhữngđiềubìnhthường. CHƯƠNG2 : TựTruyệnCủaMộtTriếtGiaBấtThànhTừtrướcđếnnaytơivẫnlnquantâmtớitriếthọc. Ngaytừkhicịnnhỏtơiđãmuốnbiếtmìnhlàai, muốnbiếtvềcáithếgiớinơimìnhđượcsinhra, vềýnghĩacủacuộcđời, vàhơnthếnữa, khiđãtrởnênýthứchơnvềcáichết, tơimuốnbiếtvềcáichếtsaunàycủachínhtơi. Tơibắtđầuđọccáctriếtgiacổđiểntừnhữngnămđầutuổithiếuniên, nhưnggiaiđoạnthựcsựquantrọnglàtrongthờiqnPhátxítchiếmđóngHungaryvàonăm1944, vàsauđókhitơidicưsangAnhvàonăm1947. Năm1944làmộttrảinghiệmhìnhthànhcủađờitơi. Tơisẽkhơngkểlạichitiếtvềtrảinghiệmđóbởivìchatơiđãlàmviệcđótốthơntơi. HãytưởngtượngmộtđứatrẻmườibốntuổivớinguồngốctrunglưuđộtnhiênphảiđốimặtvớicáiviễncảnhbịtrụcxuấtvàbịgiếtchỉvìnólàngườiDothái. Maymắnlàchatơiđãchuẩnbịsẵnchotrảinghiệmcịn-lâu-mới-ở-mức-cânbằngnày. ƠngđãtừngsốngquathờiCáchmạngNgaởSiberia, vàđólàtrảinghiệmđãhìnhthànhnêncuộcđờiơng. Trướcđó, ơnglàmộtthanhniênđầythamvọng. KhiThếchiếnIbùngnổ, ơngtìnhnguyệnphụcvụtrongqnđộiÁo-Hung. ƠngbịqnNgabắtvàtrởthànhtùbinhchiếntranhởSiberia. Làmộtngườithamvọng, ơngtrởthànhchủbúttờbáocủatùnhân. TờbáocótênThePlank ( TấmVán ) donhữngbàibáoviếttayđượcdántrênmộttấmvánvàcáctácgiảnấpsautấmvánđểlắngnghenhữnglờibìnhluậncủangườiđọc. Chatơitrởnênđượcưathíchđếnnỗingườitađãbầuơnglàmđạidiệnchotùnhân. Khiởtrạitùbêncạnhcóvàingườilínhtrốnthốt, ngườiđạidiệntùnhânởtrạiấyđãbịbắnđểtrảthù. Thayvìđợimộtviệctươngtựxảyratrongtrạicủamình, chatơitổchứcmộtnhómvàcầmđầuvụvượtngục. Kếhoạchcủaơnglàkếtmộtcáibèvàthảtrơirađạidương, nhưngơnglạithiếukiếnthứcvềđịalý ; ơngđãkhơngbiếtrằngmọiconsơngSiberiađềuchảyvàoBắcbăngdương. HọđãtrơidạtmấtnhiềutuầnrồimớinhậnramìnhđanghướngvềBắccực, vàsauđólạimấtthêmnhiềuthángđểquayvềvớinềnvănminhbênkiarừngtaiga. Cùnglúcđó, CáchmạngNganổravàhọbịkẹttrongđó. PhảitrảiquanhiềucuộcmạohiểmnữachatơimớitìmđượcđườngquayvềHung. Nếucứởlạitrongtrạithìcólẽchatơicịnvềđếnnhàsớmhơn. Trởvề, chatơilàmộtconngườiđãthayđổi. NhữngtrảinghiệmtrongsuốtthờikỳCáchmạngNgađãảnhhưởngtớiơngsâusắc. Ơngđánhmấtthamvọngvàkhơngmuốngìhơnởcuộcđờingồiviệctậnhưởngnó. Ơngtruyềnđạtchođámconmìnhnhữnggiátrịrấtkhácvớinhữnggiátrịcủacáimơitrườngmàlúcđóchúngtơisống. Ơngkhơngmuốncópnhặtlàmgiầuhaytrởthànhngườicóđịavịtrongxãhội. Tráilại, ơngchỉlàmviệcvừađủđểkhơngbịthiếuthốn. Tơicịnnhớtừngđượcchasaiđếnkháchhàngruộtcủaơngđểvayíttiềntrướckhibọntơiđinghỉtrượttuyết ; suốtmấytuầnsauđóchatơicáukỉnhvìơngphảilàmtrảnợ. Mặcdầukháphonglưu, chúngtơikhơngthuộckiểugiađìnhtưsảnđiểnhình, vàchúngtơitựhàovìmìnhkhácngười. KhiĐứcchiếmđóngHungaryvàongày19thángBanăm1944, chatơibiếtrằngđâysẽmộtgiaiđoạnkhơngbìnhthườngvànhữngquyluậtbìnhthườngsẽkhơngápdụngđượcnữa. Ơngthuxếpcăncướcgiảchogiađìnhtơivàchomộtsốngườikhác. Kháchhàngthìphảitrảtiền, nhữngngườikhácthìơnggiúpkhơng. Hầuhếthọđềusốngsót. Đólàlúcđẹpnhấtcủađờiơng. Sốngvớimộtcăncướcgiảhóaralạilàmộttrảinghiệmhứngthúđốivớitơi. Chúngtơiđốidiệnvớimốinguyhiểmchếtchóc, quanhchúngtơingườingườibỏmạng, nhưngchúngtơiđãxoaysởđểkhơngnhữngcịnsốngmàcịnvươnlêntrongchiếnthắng, bởivìchúngtơiđãgiúpđượcrấtnhiềungười. Chúngtơithuộcphecácthiênthầnvàchúngtơiđãchiếnthắngdùcửathuavơcùnglớn. Tơiýthứcđượccáchiểmnguynhưngtơinghĩchúngkhơngthểchạmđượcvàomình. Đólàtrịmạohiểmnhấthạng, giốngnhưsốngtrongphimRaidersoftheLostArk. Mộtđứabémườibốntuổiliệucịncóthểmonggìhơnthế ? SaunhữngcuộcphiêulưunguyhiểmtrongthờikhủngbốPhátxít, tìnhhìnhtrởnênxấuđitrongthờingườiNgachiếmđóng. Thoạttiên, nhữngcuộcphiêulưuấyvẫntiếptụcvàchúngtơivẫncóthểkhéoléovượtquanhữngtìnhhuốnghiểmnguy. LãnhsựqnThụySĩdùngchatơilàmsĩquanliênlạcvớilựclượngchiếmđóngcủaNga. LúcđóThụySĩđangtrơngcoiquyềnlợichoqnđồngminhnênvịtrícủachatơilàmộtvịtríquantrọng. KhicáclựclượngĐồngminhlậpđượcvănphịngđạidiệncủariênghọthìchatơicũngnghỉhưu, ơngchorằngnếulạilàmtiếpchoqnĐồngminhthìsẽqnguyhiểm. Đólàmộtquyếtđịnhkhơnngoangiúpơngtránhkhỏibịngượcđãivềsauđó. Nhưnghồncảnhtrởnênngàycàngngộtngạtvàuámđốivớimộtngườitrẻtuổiđãbắtđầuquenvớinhữngcuộcphiêulưu. Tơicũngnghĩrằngkhơnglànhmạnhchútnàonếumộtthiếuniênmườilămtuổilạisuynghĩhệtnhươngbốnămmươituổicủanó. Tơinóivớicharằngtơimuốnđixa. “ Conmuốnđiđâu ? ” Ơnghỏi. “ ĐếnMoscow, đểtìmhiểuvềChủnghĩaCộngsảnhoặcđếnLondonvìcóđàiBBC, ” tơiđáp. “ ChabiếtLiênXơqtườngtậnvàchacóthểkểchoconmọithứvềnó, ” chatơinói. NhưthếlàchỉcịnlựachọnLondon. Khơngdễgìmàđếnđóđược, nhưngtơiđãđếnvàotháng9năm1947. SốngởLondonlúcấylàmộtbướcđixuống. Tơikhơngcótiềnhaybạn. Saumộtcuộcđờiđầyphiêulưutơiđãtrởnêntựmãn, nhưngởLondonchẳngaithèmđểtâm. Tơilàmộtngườiđứngngồinhìnvàovàtơichỉtìmthấysựcơđơn. Cómộtlầntơihếtsạchtiền. TơiđangănmộtchútđồnhẹởLyonsCornerHousevàsaukhitrảtiềnđồănthìkhơngcịnđồngnàocả. “ Mìnhđãchạmtớiđáy, ” tơitựnhủ, “ vàchắcmìnhphảiđứngdậythơi. Đâysẽlàmộttrảinghiệmđánggiá. ” TơiđọcvànghĩrấtnhiềuthờilàmviệctrựchồbơiởBrentforttrongkhichờđượcnhậnvàotrườngKinhtếLondon ( LSE ). MộttrongnhữngcuốnsáchtơiđọclúcấylàXãhộimởvànhữngKẻ thù của nó của Karl Popper. Cuốn sách đó điểm trúng tơi với sức mạnh của mặc khải. Popperlậpluậnrằngnhữnghệtưtưởngtồntrịcómộtđiểmchunglàchúngđềutunbốsởhữu chân lý tuyệt đối. Do chân lý tuyệt đối nằm ngoài tầm với của con người, những hệ tưtưởngấyđềuphảidựatrênmộtcáchbiệngiảithựctạiméomóvàthiênkiến ; hậuquảlàchúngchỉcóthểđượcápđặtlênxãhộinhờnhữngphươngcáchcưỡngbức. Ơngđưaramộtngunlýkhácvềtổchứcxãhộicónềntảnglànhậnthứcrằngchânlýtuyệtđốinằmngồitầmvớicủachúngta, vàchúngtacầnnhữngthểchếchophépnhữngngườicóquanđiểmvàquantâmkháccóthểchungsốnghịabình. Poppergọinguntắcnàylàxãhộimở. ĐãtừngsốngquathờiĐứcvàLiênXơchiếmđóng, tơicàngthiếtthahơnvớilýtưởngvềmộtxãhộimở. TơicũngđãđàosâuhơntriếthọccủaPopper. Popper, trêntấtthảy, làmộttriếtgiakhoahọc. Ơnglnchorằngcáchọcthuyếtkhoahọclàkhơngthểđượckiểmchứng ; chúngchỉnênđượccoi là những giả thiết phải chịu sự kiểm sai ; chừng nào cịn chưa được kiểm sai, chừng đóchúngchỉcóthểđượccoilàtạmthờiđúng. Sựbấttươngxứnggiữakiểmchứngvớikiểmsaimanglạimộtgiảiphápchovấnđềhócbúakhácvềquynạp : làmsaomàmộtsốlượngquansátrờirạcbấtkỳnàocóthểđượcdùngđểchứngminhmộtlýthuyếttựxưnglàđúngmọinơi ? Thaykiểmchứngbằngkiểmsaisẽloạiđiđịihỏiphảidùngđếnphépquynạplogic. TơicoiđâylàđónggóplớnnhấtcủaPoppervàotriếthọccủakhoahọc. TơibịảnhhưởngrấtlớntừtriếthọccủaPopper, nhưngdĩnhiêntơicũngđọcnhiềusáchkhácvàtơikhơngchấpnhậnmọiluậnđiểmcủaPoppermàkhơngcóphêbình. Đặcbiệt, tơikhơngtánthànhvớicáimàơnggọilàhọcthuyếtvềthốngnhấtphươngpháp ; họcthuyếtđóchorằngcóthểápdụngcùngcácphươngphápvàtiêuchuẩnchocảkhoahọcxãhộilẫnkhoahọctựnhiên. Tơivẫnchorằngcómộtsựkhácbiệtcănbảngiữahaikhoahọcnày, cụthểlàởchỗkhoahọcxãhộicóđốitượnglàcácsựkiệnvớinhữngngườithamdựbiếtsuynghĩ. Nhữngngườithamdựnàyraquyếtđịnhdựatrênhiểubiếtkhơnghồnhảocủahọ. Tínhcóthểsaicủahọđặtramộtkhókhănchoviệchiểuđượcnhữnghồncảnhxãhội, khókhănđókhơngcótrongtrườnghợpnghiêncứunhữnghiệntượngtựnhiên. Vìlýdođó, khoahọcxãhộicầndùngnhữngphươngphápvàchuẩnmựcítnhiềuphảikhácvớikhoahọctựnhiên. Cólẽkhơngthểkẻmộtđườngranhcứngnhắcgiữahailoạikhoahọcnày, thídụmơntâmlýhọctiếnhóahayyhọcthìthuộcvềloạikhoahọcnào ? Tuynhiên, nhưtơiđãgiảithíchởchươngtrước, sựkhácnhaugiữacáchiệntượngtựnhiênvàhiệntượngxãhộiđóngmộtvaitrịchủchốttrongthếgiớiquancủatơi. Quanămtháng, triếthọccủatơicũngđã “ tiếnhóa ” nhiều, nhưngtơiđãbắtđầuhìnhthànhnótừkhicịnlàsinhviêncủatrườngLSE. Tơiđãhọckinhtếhọc. Tơikhơnggiỏitốnlắm, vàđiềuđókhiếntơiđặtnghivấncácgiảđịnhmàcácnhàkinhtếhọcdùnglàmcơsởchocácmơhìnhtốnhọc. Thuyếtcạnhtranhhồnhảogiảđịnhrằngcótrithứchồnhảo, vàgiảđịnhnàymâuthuẫntrựctiếpvớiluậnđiểmcủaPopperrằnghiểubiếtcủachúngtavốnlàkhơnghồnhảo. Trongqtrìnhpháttriểncủamình, họcthuyếtkinhtếđãbuộcphảitừbỏgiảđịnhvềtrithứchồnhảo, nhưngnóthaythếgiảđịnhđóbằngnhữnggiảđịnhkhácchophéphọcthuyếtkinhtếtạoranhữngkháiqthóamanggiátrịphổqtkiểunhưnhữngkháiqthóatrongvậtlýhọccủaIsaacNewton. Cácgiảthiếtcànglúccàngtrởnênrốirắmvàtừđóchorađờimộtthếgiớitưởngtượngchỉphảnánhđượcvàikhíacạnhnàođócủathựctại. Đótừnglàthếgiớicủanhữngmơhìnhtốnhọcmiêutảmộttrạngtháicânbằnggiảđịnhcủathịtrường. Tơivốnquantâmtớithếgiớithựchơnlànhữngmơhìnhtốnhọc, đólàđiềuđãdẫntơitớiviệcpháttriểnkháiniệmvềtínhphảnhồi. ThuyếtphảnhồikhơngtạoranhữngkếtquảxácđịnhnhưvậtlýhọccủaNewton ; nhưngnóchỉramộtyếutốbấtđịnhvốnđãcósẵntrongnhữnghồncảnhcónhữngngườithamdựvậnhànhtrêncơsởmộthiểubiếtkhơnghồnhảo. Thaychomộtkhuynhhướngphổqthướngtớitrạngtháicânbằng, cácthịtrườngtàichínhlạiđitheomộttiếntrìnhmộtchiềuđặcthù. Cóthểmộtsốdạngmẫucókhuynhhướnglặpđilặplại, nhưngtiếntrìnhđóthựcsựlàmộttiếntrìnhbấtđịnhvàđặcthù. Dođó, thuyếtphảnhồicũnglàmộtthuyếtvềlịchsử. Tuynhiên, rõrànglàthuyếtnàykhơngđượccoilàkhoahọcvìnókhơngcóđượcnhữnglờigiảithíchvàtiênđốnxácđịnh. Nóchỉđơnthuầnlàmộtkhungkháiniệmđểhiểuđượcnhữngsựkiệncóngườitham dự. Tuy thế, nó đã giúp tơi rất nhiều về sau này khi đã trở thành một thành viên thịtrường. Vềsaunữa, khithànhcơngtrênthịtrườngtàichínhđãchophéptơithiếtlậpmộtquỹthìhọcthuyếtvềlịchsửlạidẫnlốitơitrongnhữngviệclàmtừthiệncủatơi. Nhữngkhámphátriếthọccủatơiđãkhơnggiúptơinhiềuthờisinhviên. Tơithicửchỉđỗstsốt. Đúngratơimuốnởlạihơntrongnhữngbứctườngantồncủagiớihànlâm-thậmchítơicịncótriểnvọngkiếmđượcmộtchântrợlýgiảngdạytạiĐạihọcMichiganởKalamazoo, nhưngdođiểmsốkhơngđủcao, tơiđãbịbuộcphảibướcvàothếgiớithực. Sauvàikhởiđầuthấtbại, tơiđậulạiởcơngviệccủamộtngườigiaodịchchênhlệch, banđầuởLondonvàsaulàNewYork. [ 9 ] Lúcđầutơiphảiqnđitấtcảnhữnggìđãhọckhicịnlàsinhviênđểcóthểgiữđượcviệc, nhưngrồithìkiếnthứctừtrườnghọcbắtđầutrởnêncóích. Đặcbiệt, tơicóthểápdụngthuyếtphảnhồicủamìnhvàoviệcthiếtlậpmộtkịchbảnmấtcânbằng ( haymơhìnhbùng-vỡ ) chocácthịtrườngtàichính. Vàphầnthưởngđãđếnkhicácthịtrườngbướcvàocáimàtơigọilàlãnhđịacịn-lâu-mới-cân-bằng, bởiđóchínhlàkhinhữngmơhìnhcânbằngvẫnđượcchấpnhậnrộngrãisụpđổ. Tơichunvềviệcpháthiệnvàlợidụngnhữnghồncảnhdạngtìnhhuốngcịn-lâu-mới-cân-bằngnàyvàcóđượckếtquảtốt. Điềunàydẫntơitớiviệcxuấtbảncuốnsáchđầutiên, GiảkimthuậtTàichính ( 1987 ), trongđótơiđãnóikỹvềcáchtiếpcậncủamình. Tơigọiđólàthuậtgiảkimđểnhấnmạnhviệclýthuyếtcủamìnhkhơngđápứngđượcnhữngucầuphổbiếnlúcđóvềphươngphápkhoahọc. Baonhiêuphầnthànhcơngtàichínhcủatơicóđượcnhờtriếthọccủatơilàmộtcâuhỏikhótrảlời, vìđặcđiểmnổibậtcủathuyếtnàylànókhơngđưarabấtkỳtiênđốnchắcchắnnào. Điềuhànhmộtquỹđầutưcónghĩalàthườngxungiảibàitậpphánđốntrongmộtmơitrườngrủiro, vàviệcđócóthểgâycăngthẳngvơcùng. Tơithườngphảichịunhữngcơnđaulưngvànhữngcơnmệtóc, vàtừnhữngcơnđaulưngtơiđãnhậnđượcnhiềutínhiệucóíchcũngngangvớitừhọcthuyếtcủamình. Tuynhiên, tơicoitriếtlýcủamình, đặcbiệtthuyếtphảnhồi, làvơcùngquantrọng. Quảthực, tơicoinóquantrọngvàqgiátớimứccảmthấykhócóthểchiatayvớinóquaviệcviếtnóxuốngđểxuấtbản. Khơnghìnhthứcvăntừnàođủtốtđểlàmviệcấy. Diễnđạtýtưởngbằngvàicâu, nhưtơiđanglàm, sẽlàviệcbángbổ. Nóphảilàmộtcuốnsách. Trongkhitơivậtvãvớicácquanđiểmthìlậpluậncủatơitrởnênphứctạptớimứcmàtơikhơnghiểuđượcđiềutơimớiviếtrađêmtrước. Nhưtơivẫnthườngkểlại, đólàkhitơibỏrơinhữngkhámphátriếthọccủamìnhđểtrởvềvớiđờithựcvàbắtđầukiếmtiềnnghiêmchỉnh. Nhưngcảđiềuđócũngcómặtkhơnghaycủanó. KhitơibắtđầulạinhữngnghiêncứutriếthọcvàxuấtbảncáckếtquảtrongGiảkimthuậtTàichính, phầntriếthọcđãbịnhiềunhàphêbìnhhạthấp, coiđóchỉnhưmộttrịrửngmỡcủamộtkẻđầucơthànhcơng. Đólàlýdovìsaotơiđiđếnchỗtựcoimìnhlàmộttriếtgiabấtthành. Tuynhiên, tơivẫntiếptụcthử. MộtlầntơiđinóichuyệnởtrườngđạihọcViennavớichủđề, “ Triếtgiabấtthànhthửsứclầnnữa. ” Tơithấymìnhởtrongmộtgiảngđường, từmộtchỗngồicaovọibêntrênthínhphịngnhìnxuốngcửtọa. Cáchbốtrínàykhiếntơicảmthấycóhứngđểđưaranhữnglờiphátbiểu “ từngaitịa ”, vàtrongmộtphútcaohứngtơiđãtunbốvềhọcthuyếttínhcóthểsai. Đólàphầnhaynhấttrongbàinóicủatơi. Mộtsốkhókhăntrongviệchìnhthànhnhữngýtưởngcủatơinằmngaybêntrongcáckháiniệmvềtínhphảnhồivàtínhcóthểsai ; nhữngkhókhănkháclàdotơitựgâyrachomình. Giờnhớ lại tơi thấy rõ ràng là mình đã khơng đủ khúc chiết trong việc trình diễn ý tưởng sáng tạo và cókhuynhhướngcườngđiệuhóalýlẽcủamình. Kếtquảlàgiớichunmơn, màvịtrícủahọbịtơitháchthức, cóthểđãloạibỏhaykhơngđếmxỉatớinhữnglậpluậncủatơi, chỉđơnthuầnvềphươngdiệnkỹthuậtmàkhơngcầnbỏthờigiancânnhắcnhữnglậpluậnấymộtchútnào. Nhưngcùnglúcđó, nhiềuđộcgiảlạicóthểnhìnxunquacáchtrìnhbàysailệchcủatơiđểhiểuđúngnhữngýtưởngđằngsau. Điềunàyđặcbiệtđúngvớinhữngngườithamgiavàothịtrườngtàichính, nơinhữngthànhcơngđãđượcchứngminhcủatơikhiếnhọphảitìmkiếmlýdođằngsau, vàsựtămtốitrongviệctrìnhbàycủatơicàngkhiếnhọsaymê. Nhàxuấtbảnthấytrướcđiềuđóvàcố “ nhịn ” khơngbiêntậpbảnthảocủatơi. Họmuốnquyểnsáchphảitrởthànhvậtthờchomộtnhómnhữngngườitơnsùng. NgàyhơmnayGiảkimthuậtTàichínhđãđượccácthànhviênthịtrườngtìmđọc, đượcdạytrongcáctrườngkinhdoanh, nhưngbịcáckhoakinhtếlờđihồntồn. Rủithay, ýtưởngrằngtơilàmộttriếtgiabấtthànhđãđượcnhữngngườiviếtvềtơitánthành, trongđócócảMichaelKaufman, ngườiviếttiểusửvềtơi. Ơngtríchlờicontraitơi, Robert : “ Chatơithểnàocũngngồixuốngvàđưaranhữnglýthuyếtđểgiảithíchvìsaoơnglàmthếnàyhaythếkia. Nhưngtơinhớlạilúcmìnhcịnlàđứatrẻvànghĩ, Chúaơi, qnửanhữnggìơnggiànóilàđồbỏ. Ýtơilà, bạnbiếtthừalýdokhiếnơngđổivịthếkinhdoanhtrênthịtrườnghaygìgìđóchỉvìcáilưngcủaơngbắtđầulàmkhổơng. Chẳngcódínhgìđếnlýtínhcả. Ơngbắtđầucónhữngcơnđauvậtvã, theođúngnghĩađen, vàđólàdấuhiệubáođộngsớm. Nếuởgầnơngmộtthờigiandài, bạnsẽnhậnrachínhtínhkhícủaơngthúcđẩyơngphầnlớn. Nhưngơnglncốgắngđểlýtínhhóanhữngthứthựcralàxúccảmcủaơng. Vàơngthườngxunsốngtrongmộttìnhtrạng, khơnghồntồnlàchốibỏ, nhưnglàlýtínhhóatìnhtrạngcảmxúccủamình. Vàđiềuđóthậttứccười. ” [ 10 ] Tơingấmngầmcónhữngnghingờuámvềbảnthân. Mặcdầurấtcoitrọngtriếthọccủamìnhnhưngtơihồntồnkhơngchắclànhữngđiềumìnhnóiracóđángđểngườikháccoitrọngkhơng. Tơibiếttriếthọcđóvềmặtchủquanthậtcóýnghĩađốivớitơinhưngtơikhơngchắcvềgiátrịkháchquancủanóđốivớingườikhác. Lýthuyếttínhphảnhồitiếpcậnmộtvấnđềlàmốiquanhệgiữatưduyvàthựctại, mộtđiềumàcáctriếtgiacảbaođờinayvẫnbànluận. Liệucóthểnóiđiềugìmớivàđộcđáovềđềtàinàykhơng ? Suychocùngthìcảchứcnăngnhậnthứclẫnchứcnăngthamgiađềucóthểthấyđượctrongđờithực ; cịncáigìcóthểđộcđáođượcnữatrongkháiniệmtínhphảnhồi ? Chắclànóphảiđangtồntạidướimộtcáitênnàođókhácthơi. Việckhơngđượcgiỏicholắmtrongvănchươngđãkhiếnchotơicàngkhóđạtđượcmộtkếtluậnchắcnịch. Thếnhưngtơivẫnmongmuốnthathiếtđượcngườitacoitrọngvớitưcáchmộttriếtgia, vàchínhthamvọngấyđãbiếnthànhtrởngạilớnnhấtcủatơi. Tơicảmthấymìnhbịbắtbuộccứphảigiảithíchmãicáitriếtthuyếtcủamìnhchỉvìcảmthấynóchưađượchiểuđúng. Tấtcảmấycuốnsáchcủatơiđềutheocùngmộtkhnmẫu. Chúngkểlạilýthuyếtvềlịchsửcủatơi, thườnglàởcuốisáchđểkhơnglàmnảnchíđộcgiả, vàápdụnglýthuyếtđóvàokhoảnhkhắchiệntạicủalịchsử. Dầndà, tơiđãthắngđượcnỗingạingầnkhiphảichiasẻvớingườikháckháiniệmtínhphảnhồi, vànhữngphiênbảntómlượctriếthọccủatơingàycàngngắn, vàtơicũnghyvọnglàngàycàngrõrànghơn. Trongcuốnsáchgầnđâynhất, ThờiđạicủaTínhcóthểsai, tơiđãđặtphầntriếtlênđầu. Tơiquyếttâmlầntrìnhbàyđólàlầncuối, bấtluậntốtxấu, nhưngtơivẫnkhơngchắcliệutriếthọccủamìnhcóđángđểngườikhácxemxétnghiêmtúckhơng. Thếrồimộtviệcxảyrakhiếntơiđổiý. LúcđótơiđangthửtrảlờicâuhỏilàlàmcáchnàomànhữngcơngcụtuntruyềnđượcOrwellmơtảtrongtácphẩm1984lạithànhcơngđếnthếtrongnướcMỹđươngđại ? Xétchocùng, trong1984, “ AnhCả ” vẫnđểmắtcanhchừngbạn ; cómộtBộChânlývàmộtbộmáyđànápchun “ sănsóc ” nhữngkẻchốngđối. ỞnướcMỹđươngđạicótựdotưtưởngvàtruyềnthơngđangun, ấyvậymàbằngcáchnàođóchínhquyềnBushvẫnlàmdânMỹlạclốiđượcbằngcáithứngơnngữNewspeaktrongtruyệncủaOrwell. Độtnhiêntơinảyraýnghĩrằngkháiniệmtínhphảnhồicóthểrọimộtánhsángmớilêncâuhỏikia. TrướcđótơivẫnmặcnhiêncoingơnngữNewspeakcủaOrwellchỉchiếmưuthếởnhữngxãhộiđóngnhưtrong1984. Khinghĩthế, tơiđangchămchămđitheolậpluậncủaKarlPopperủnghộchomộtxãhộimở, cụthểlàcáilậpluậnchorằngtựdotưtưởngvàtựdodiễnđạtcóthểsẽdẫntớimộtsựhiểubiếtthựctạitốthơn. Lậpluậncủaơngxoayquanhmộtgiảđịnhbấtthànhvănrằngdiễnngơnchínhtrịnhắmtớimộtsựhiểubiếtthựctạitốthơn. Nhưngkháiniệmtínhphảnhồilạichorằngcómộtthứđượcgọilàchứcnăngthaotúng ( trướcgọilàchứcnăngthamdự ) vàdiễnngơnchínhtrịcóthểđượcdùngmộtcáchthànhcơngđểthaotúngthựctại. Vậythìtạisaocácchínhtrịgialạiphảiđặtchứcnăngnhậnthứclêntrênchứcnăngthaotúng ? Điềuđóchỉthíchhợpvớimộtnhàkhoahọcxãhộitheođuổimụcđíchthâunhậntrithứcchứkhơngthíchhợpvớimộtchínhtrịgiacómụcđíchtốicaolàđượcbầulênvàđượcnắmquyềnmãi. HiểubiếtnàybuộctơiphảicânnhắckháiniệmvềxãhộimởmàtơiđãtiếpthutừKarlPoppergầnnhưlàkhơngcóphêbình. Nhưnghiểubiếtmớinàycũngđãlàmđượcmộtviệckhác. Nóthuyếtphụctơirằngkhungkháiniệmcủatơicómộtgiátrịkháchquanvượtlênhẳnsựuthíchcủacánhântơi. Cáckháiniệmtínhphảnhồivàtínhcóthểsaiđãcómộtđónggópquantrọngvàohiểubiếtcủachúngta, khơngphảivìbảnthânchúnglàthứgìđómớimẻhayđộcđáo, màbởivìchúngcóthểđượcdùngđểnhậnbiếtvàphảnbácnhữngngộnhậnrộngkhắpvàcóảnhhưởng. MộttrongnhữngngộnhậnấylàcáimàtơigọilàngụybiệnKhaisáng, chorằngmụcđíchcủalýtínhlàđểlàmratrithức. Tơigọiđólàmộtngụybiệnvìnóđãbỏquachứcnăngthaotúng. ĐểbiếttruyềnthốngKhaisángđãbắtrễsâuđếnmứcnào, cóthểxemxét

Source: https://kinhdoanhthongminh.net
Category: Tài Chính